Go to full page →

Isahluko 4—Abantu Bohlanga LwamaWaldensi IEP 61

Phakathi kobunyama obabusemhlabeni wonke ngaphansi kwamandla kapapa, isibane seqiniso sasingeke sicitshwe kokuphela. Kuzo zonke izizukulwane ezadlula emhlabeni babekhona abantu abakhetha ukufakazela uNkulunkulu, babambelela eqinisweni lokuthi uKrestu nguye ongumeli phakathi kwabantu loNkulunkulu, njalo baphakamisa iBhayibhili kuphela njengomgomo wempilo, njalo bahlonipha baphinda bagcina usuku lweSabatha leqiniso. Akulamuntu ozaphinda azi umlandu umhlaba olawo ngalababantu. Bazakala njengabantu ababefundisa amanga, lenjongo zabo zenziwa sengathi ngezobubi, lezimo zabo zangcoliswa, lemibhalo yabo yancindezelwa njalo yatshabalaliswa. Loba kwakunjalo bema bebambelele eqinisweni, bema eqinisweni ngazo zonke izikhathi, bakhetha ukuthi iqiniso libe lilifa ababezalitshiyela izizukulwane ezazizalandela. {GC 61.1} IEP 61.1

Imbali yabantu bakaNkulunkulu ngesikhathi sobunyama esalandela ukubusa kwebandla leRoma, ilotshiwe ezulwini, kodwa ilendawo encane embalini yomhlaba. Ziyingcosana indawo lapho ongayilonda khona imbali yabo, ngaphandle kwalapho ababebekwa khona amacala yilabo ababebahlukumeza. Kwakungumthetho weRoma owokuthi kucitshwe bonke ubufakazi obabuveza ukuphikiswa kwemithetho njalo lemfundiso zabo. Konke ababekubona kuphikisana lemfundiso zabo, kungakhathalekile ukuthi kwakungumuntu kumbe kungokulotshiweyo, kwakudingwa njalo kutshabalaliswe. Ukuboniswa kokuthandabuza, kumbe imbuzo eyayiphathelene lamandla emithetho loba imfundiso kapapa, kwakuthathwa njengesizatho esifanele ukuthi umenzi agwetshelwe ukufa, kungakhathalekile ukuthi lowo muntu unothile loba ungumyanga, lokuthi uphakeme kumbe uphansi. Ibandla leRoma lenza yonke imizamo yokucitsha yonke imbali eyayiveza uchuku lwabo phezu kwalabo ababephikisa imfundiso yebandla. Emhlanganweni eyabizwa ngupapa kwafakwa umthetho wokuthi zonke ingwalo lencwadi lapho okwakulotshwe khona imbali leyi ziphoselwe emalangabini. Kungakabi lendlela bhalwa kwezingwalo, zazimbalwa ingwalo njalo zazisesimeni esasisenza ukuthi ukugcinwa kwazo kubenzima, ngaleso sizatho kwakulula ukuthi abathungameli beRoma bafeze injongo yabo. {GC 61.2} IEP 61.2

Alikho lelilodwa ibandla elalingaphansi kombuso weRoma elayekelwayo ukuthi likholise inkululeko yokulandela umzwangedwa. Nxa upapa wayesethole amandla wokubusa, wenza yonke imizamo yokuthi acobodise wonke amabandla ayengavumi imfundiso yakhe, njalo wonke amabandla ngokulandelana kwawo, azinikela ngaphansi kwamandla akhe. {GC 62.1} IEP 62.1

Elizweni laseNgilandi inkolo yesiKrestu yayikhule masinyane. Ivangeli elalamukelwe ngabantu baselizweni leli endulo lalingakangcoliswa ngamanga emfundiso yeRoma. Ukuhlukunyezwa okwakulethwe ngababusi ababekhonza izithixo eminyakeni eyayedlule okwakufike endaweni yabo, kwakuyisipho esisodwa umbuso weRoma owawusinike amabandla aseNgilandi. AmaKrestu amanengi ayebalekele ukuhlukunyezwa okwakusenzeka eNgilandi, athola ukuphepha elizweni laseScotland, ngaleyo ndlela iqiniso lafinyelela elizweni laseIreland, njalo kuwo wonke amazwe lawa, lamukelwa ngentokozo enkulu. {GC 62.2} IEP 62.2

Nxa abantu bohlanga lwamaSaxon basebethumbe ilizwe laseNgilandi, imfundiso yokukhonzwa kwezithixo yaqala ukwanda. Abanqobi laba abazange bakuthande ukulaywa yizigqili zabo, njalo amaKrestu abona kungcono ukuthi babalekele ezintabeni lasezihotsheni. Loba kwakunjalo ukukhanya okwakusithele okwesikhatshana kwaqala ukubonakala. Elizweni laseScotland, ngemva kweminyaka elikhulu, ukukhanya lokhu kwakhula kwazekwayafika endaweni ezikhatshana. Elizweni laseIreland kweza amadoda afana labo Columba labanye ayesebenza labo, abaqoqa amakholwa wonke ayehlakazekile esihlengeni saseAyona, benza ukuthi lendawo ibeyisigodlo somsebenzi wabo wokuhambisa ivangeli. Phakathi kwabatshumayeli laba kwakulomunye owayegcina usuku lweSabatha, ngale indlela leliqiniso lalethwa ebantwini. Kwakhiwa isikolo endaweni yaseAyona, lapho abavangeli ababephuma khona, bengayi kuphela emazweni aseScotland, laseNgilandi, kodwa besiya ngitsho laseGermany, eSwitzerland kanye laseItaly. {GC 62.3} IEP 62.3

Kodwa ibandla laseRoma lalibeke ilihlo lalo elizweni laseNgilandi, kwakumele kwenziwe imizamo yonke yokuthi ilizwe leli lilethwe ngaphansi kombuso walo. Abavangeli bebandla leRoma baqala ngokuguqula abantu bohlanga lwamaSaxon ababekhonza izithixo. Abatshumayeli bebandla leRoma bamukelwa ngenjabulo enkulu yizikliwi lezi ezazigcwele ukuzikhukhumeza, kwaphenduka izinkulungwane zabantu zamukela imfundiso yeRoma. Nxa umsebenzi wabo wawuqhubeka abathungameli bebandla likapapa njalo lalabo abasebephendukile bahlangana lamaKrestu akuleli ilizwe ayekholwa ngokweqiniso. Umehluko omkhulu wabonakala phakathi kwenkolo lezi zombili. AmaKrestu lawa ayengabantu ababezehlisa, labalungileyo babebonisa isimo esivezwa liBhayibhili kanye lemfundiso yabo njalo langendlela ababeziphatha ngayo. Kodwa ngakolunye uhlangothi abavangeli beRoma babegcwele ukuziphakamisa, lokukholwa izinto zokuzibumbela, lokuziqakisa okufana lokukapapa. Isithunywa esiphakemeyo saseRoma salaya ukuthi amaKrestu wonke kwakumele amukele ukuthi upapa wayelamandla phezu komhlaba wonke. Abantu baseNgilandi baphendula ngokuzithoba besitsho ukuthi babelesifiso sokuthanda wonke umuntu, kodwa upapa wayengalalo ilungelo kumbe amandla wokubamkhulu ebandleni, njalo babezimisile ukumnika inhlonipho kuphela efanele ukunikwa bonke abalandeli bakaKrestu. Imizamo yokubenza ukuthi bakhonze upapa yenziwa kanengi, kodwa amakholwa lawa athobekileyo, ngenxa yokumangaliswa yikuzigqaja kwezithunywa zikapapa; anika impendulo yokuthi, babengalayo eyinye iNkosi efanele ukukhonzwa ngaphandle kukaKrestu. Lokhu kwabangela ukuthi umoya kapapa oweqiniso ubonakale. Umthungameli weRoma wakhipha amazwi athi: “Nxa lingafuni ukwamukela abazalwane abalilethela ukuthula, lizakwamukela izitha ezizaletha impi, Nxa lingafuni ukubambana lathi ukuthi sibonise abohlanga lwamaSaxon impilo, lizamukela kibo uswazi lokufa.” — (J. H Merle D’ Aubigne, History of the Reformation of the Sixteenth Century, b. 17, ch. 2). Lokhu kwakungasikho ukwethusela kuphela. Basebenzisa impi lenkohliso phezu kwamakholwa lawa ayekholwa emfundisweni yeBhayibhili, kwaze kwachitheka amabandla aseNgilandi babanjwa ngamandla ukuthi bamukele amandla kapapa. {GC 62.4} IEP 62.4

Endaweni ezinengi ezazingakabi ngaphansi kombuso weRoma, kwaqhubeka kulamaqula amaKrestu ayekhonza ekhululekile bengakathintwa zimfundiso zamanga ezazilethwe ngupapa. Babephila labantu ababekhonza izithixo, njalo ngokuhamba kwesikhathi baphambaniswa ngamaphutha enkolo leyi, kodwa baqhubeka besebenzisa iBhayibhili njengensika yokukholwa kwabo njalo babelandela amaqiniso alo amanengi. AmaKrestu lawa ayekholwa ukuthi imilayo kaNkulunkulu yayimi kuze kube phakade njalo balandela iSabatha leqiniso elitholakala emlayweni wesine. Amabandla ayelandela inkolo leyi ayetholakala enkabeni yaseAfrica lakumaArmenians aseAsia. {GC 63.1} IEP 63.1

Kodwa kibo bonke abavimba ukungena kwamandla kapapa emabandleni abo, abantu ababebizwa ngokuthi ngamaWaldensi babehamba phambili. Endaweni lapho isihlalo sombuso kapapa esasikhona, imfundiso yakhe yamanga leyenkohliso yaphikwa ngokuzimisela okukhulu. Okweminyaka eminengi amabandla endaweni yasePiedmont aqhubeka ezimele wodwa, kodwa ekucineni isikhathi safika lapho ibandla leRoma elawenza ukuthi alikhothamele. Ngemva kokulwisana lochuku lwebandla, abathungameli bamabandla lawa bacina bevuma kancane kancane ukuba ngaphansi kwamandla kapapa ngoba kwakubonakala sengathi umhlaba wonke wawusumamukele. Lanxa kwakunjalo, kwakukhona abanye abayalayo ukuba ngaphansi kwamandla kapapa njalo lawabapristi bakhe. Bazimisela ukuthi babezathembeka phambi kaNkulunkulu njalo bagcine imfundiso yeqiniso engelakho ukuziphakamisa. Lokhu kwabangela ukuthi kube lokwehlukana. Labo ababelandela imfundiso yasendulo yeqiniso bafulathela indawo yakibo, basuka bayaphakamisa ibhakane leqiniso kwezinye izizwe, abanye baya endaweni ezisithakeleyo ezintabeni okuyikho lapho abenelisa khona ukuqhubeka bekhonza uNkulunkulu bekhululekile. {GC 64.1} IEP 64.1

Ukholo olwalufundiswa ngabantu bohlanga lwamaWaldensi okwamakhulu eminyaka, lwalwehlukene kakhulu lemfundiso yamanga eyayivela eRoma. Imfundiso yokholo lwabo yayigxile elizwini likaNkulunkulu, eliyinsika yeqiniso njalo lesiKrestu. Kodwa abantukazana laba, ababehleli endaweni zabo ezifihlakeleyo, bevalelwe phandle komhlaba wonke, njalo ababeqhubeka ngemisebenzi yabo yansuku zonke emasimini wabo laphakathi kwezifuyo zabo, babengazilethanga bona, emaqinisweni lawa ayephikisana lemfundiso yeRoma. Ukukholwa kwabo kwakungasiso isipho esitsha, kodwa kwakulilifa ababelitshiyelwe ngabokhokho babo. Balwela ukholo lwebandla labapostoli, “ukholo olwaluke lwanikwa abangcwele” (Juda 3). “Ibandla elalisenkangala”, hatshi ababusi ababeziphakamisa ezigodlweni zomhlaba, leli kwakulibandla likaKrestu leqiniso, elalizavikela amagugu eqiniso uNkulunkulu ayewanike abantu bakhe ukwenzela ukuthi anikwe umhlaba wonke. {GC 64.2} IEP 64.2

Phakathi kwembangela ezazihamba phambili ezabangela ukwehlukana phakathi kwebandla leqiniso lebandla leRoma, kwakuyindlela iRoma eyayizonda ngayo iSabatha laseBhayibhilini. Njengoba kwakuveziwe esiprofethini ukuthi; “umbuso kapapa wanyathelela iqiniso enhlabathini.” Umlayo kaNkulunkulu wanyathezelwa ethulini kwaphakanyiswa amasiko lemithetho yabantu. Amabandla ayengaphansi kombuso weRoma abanjwa ngamandla ukuthi agcine ngcwele usuku lwangeSonto. Phakathi kokukhula kwemfundiso yamanga lokholo lwezinto ezingekhoyo, abantu abanengi, ngitsho labantu bakaNkulunkulu baqala ukudideka, okwabangela ukuthi inengi lamaKrestu eqiniso loba babegcina usuku lweSabatha kodwa bakhetha ukungasebenzi ngosuku lwangeSonto. Kodwa lokhu akuzange kusuthise abaphathi bebandla leRoma. Abafakanga kuphela umthetho wokuthi usuku lwangeSonto kwakumele luhlonitshwe, kodwa batsho ukuthi usuku lweSabatha kwakumele lwephulwe, njalo baqalekisa ngamazwi anzima labo ababelisibindi sokulunika inhlonipho. Indlela eyodwa yokuthi benelise ukugcina imilayo kaNkulunkulu bekhululekile njalo ngokuthula, yayingeyokubalekela lapho umbuso weRoma owawungeke ubafinyelele khona. {GC 65.1} IEP 65.1

Abantu bohlanga lwamaWaldensi kuzwekazi laseEurope yibo abaqala ukuthola uMbhalo oyiNgcwele. Eminyakeni eminengi kungakafiki iMvuselelo basebelalo iBhayibhili elalibhalwe ngolimi lwabo. Babelalo iqiniso elalingaxutshaniswanga, njalo lokhu kwabenza ukuthi bazondwe kakhulu njalo bahlukunyezwe. Bakuveza sobala ukuthi ibandla leRoma lalilibandla elihlamukileyo iBhabhiloni echazwa encwadini kaSambulo, njalo bafaka impilo zabo engozini bemelana lenkohlakalo yalo. Nxa babephakathi kokuhlukunyezwa abanye baxegisa ukholo lwabo. Kancane kancane balahla imfundiso yalo ekhethekileyo, kodwa abanye baqhubeka bebambelele eqinisweni. Phakathi kweminyaka yobunyama lokuhlamuka bakhona abantu bohlanga lwamaWaldensi abaphika amandla eRoma, bayala ukukhonza izithombe besitsho ukuthi kwakuyikukhonza izithixo, njalo babegcina iSabatha leqiniso. Ngaphansi kwesiphepho esesabekayo sokuphikiswa baqhubeka bebambelele ekholweni lwabo. Loba nje babegwazwa ngemikhonto, njalo betshaywa ngezikhuni ezilomlilo, bama benganyikinyeki bamela ilizwi likaNkulunkulu lokuhlonitshwa kwakhe. {GC 65.2} IEP 65.2

Ezikhathini zonke zonke ezindongeni zezintaba kwakuyindawo yokuphephela yalabo ababehlukunyezwa njalo bencindezelwa, abantu bohlanga lwamaWaldensi labo bathola khonapho indawo yokucatsha. Lapha isibane seqiniso sagcinwa sivutha phakathi kwesikhathi lesi sobunyama. Kule indawo, okweminyaka eyinkulungwane, abafakazi beqiniso baqhubeka bebambelele evangelini elidala. {GC 65.3} IEP 65.3

UNkulunkulu wayenikile abantu bakhe ithabanekele elalimangalisa elalifanele ukugcina amaqiniso ababewagcinisiwe. Kulaba ababethembekile enkangala intaba zaziyisibonelo sobungcwele bukaJehova obungaguqukiyo. Bathungamela amehlo abantwana babo ebudeni bezintaba ezingaguqukiyo ezazibahanqile, babafundisa ngaye lowo ongaguqukiyo, njalo olizwi lakhe limi kokuphela njengentaba. UNkulunkulu wayedale intaba wazenza zabalamandla, asikho isandla ngaphandle kwesakhe esasingenelisa ukuzisusa endaweni zazo. Ngendlela efananayo wabeka umthetho wakhe, oyinsika yombuso wakhe ezulwini lasemhlabeni. Isandla somuntu singafinyelela abanye abantu sichithe impilo zabo, kodwa isandla esifanayo sasingeke senelise ukuquphula intaba siziphosele olwandle, ngendlela efanayo sasingeke sitshintshe umthetho kaJehova, kumbe sisuse isithembiso esisodwa asithembisa labo abenza intando yakhe. Ekugcineni kwabo umlayo wakhe, inceku zikaNkulunkulu kumele zime ziqine njengezintaba ezingaguqukiyo. {GC 66.1} IEP 66.1

Intaba ezazicecise indawo leyi lezifula ezaziphansi kwazo, zaziyibufakazi bamandla kaNkulunkulu, lesiqiniseko sesandla sakhe sokuvikela esingahlulekiyo. Izihambi lezi zafunda ukuthanda izibonelo ezingakhulumiyo eziveza ubukhona bukaJehova. Abazange bakhonone ngenxa yobunzima ababehlangana labo, njalo abazange babelesizungu phakathi kwezintaba ababehlala kizo. Babonga uNkulunkulu ngokuba wayebanike indawo yokuphepha phambi kolaka lochuku lwabantu. Bathokoza ngenxa yenkululeko yabo yokukhonza phambi kwakhe. Ezikhathini ezinengi nxa babexotshaniswa yizitha zabo, babethola ukuvikelwa phakathi kwamandla ezintaba. Phezu kwentaba eziphakemeyo babehlabela ingoma zokudumisa uNkulunkulu, njalo amabutho eRoma awazange ayenelise ukuthulisa ingoma zabo zokubonga. {GC 66.2} IEP 66.2

Abalandeli bakaKrestu babemsulwa, njalo belungile, babemlandela ngobuqotho bempilo zabo njalo lokuzimisela. Baqakathekisa imfundiso yeqiniso okwedlula imizi yabo, lomhlabathi, lezihlobo, kanye lempilo ngokwayo. Benza yonke imizamo ukuthi bayifundise labancane. Kusukela ebuntwaneni, abantu abatsha babefundiswa ngeBhayibhili njalo lokuthi bahloniphe imilayo kaNkulunkulu. AmaBhayibhili ayemalutshwana ngakho babegcina engqondweni konke okuseMbhalweni. Abanengi babesenelisa ukutsho ngamakhanda ingxenye ezinde zalokhu okulotshwe eTestamentini elitsha lelidala. Imicabango emayelana loNkulunkulu yayifananiswa lobuhle bendalo ababehlala kuyo lezibusiso ezithobekileyo zempilo yansuku zonke. Abantwana abancane bafunda ukukhangela kuNkulunkulu njengomuphi wobuhle, lezibusiso njalo lenduduzo. {GC 67.1} IEP 67.1

Abazali loba babebathanda abantwana futhi bebanakekela, kodwa babonisa inhlakanipho ngesinqumo sokuthi babengasoke bebajwayeze ukuthi bazenzele umathanda ekukhuleni kwabo. Phambi kwabo kwakulempilo yokuzinikela lobunzima, kwesinye isikhathi yayisiba ngeyokufela iqiniso. Babefundiswa kusukela ebuntwaneni ukumelana lobunzima, lokulalela, lokuzimela njalo lokwenelisa ukwenza izinqumo bebodwa. Bafundiswa ukuhleleka besesebancane, lokunanzelela amazwi aphuma emlonyeni abo, njalo lokuzwisisa inhlakanipho yokuzithulela lapho okalwakumele bathule khona. Ilizwi elilodwa elalikhulunywa ngokungananzeleli, lalingafaka engozini hayi kuphela lowo olikhulumileyo, kodwa izihlobo zakhe, ngoba izitha zabo zazihlala zizingela labo ababefundisa ukuthi abantu kwakumele bakhonze bekhululekile. {GC 67.2} IEP 67.2

Abantu bohlanga lwamaWaldensi basebedelile njalo batshiya inotho yabo yasemhlabeni ngenxa yeqiniso, njalo ngokubekezela okukhulu babesebenza nzima ukuze bathole ukudla. Wonke umhlabathi ezintabeni owawulimeka wawulungiswa kahle ukuze uvunde, lezihotsha lamaqaqa ayengavundanga enziwa ukuthi abelesivuno esasifaneleyo. Isiphatho esihle, loba ukulondoloza lokuzidela kwakuyingxenye yemfundo abantwana abayamukela njengelifa labo. Bafundiswa ukuthi uNkulunkulu wenza impilo ukuthi ibeyisifundo, njalo lokuthi indingeko zabo zazigcwaliswa kuphela ngokuzisebenzela, lokuqedisisa, lesineke, njalo lokukholwa. Ukufundiswa lokhu kwakunzima njalo kuqeda amandla, kodwa kwakusuthisa, okuyikho okudingwa ngumuntu esimeni sakhe sokuwa, yiso lesi isikolo uNkulunkulu asinike sona esokusifundisa njalo lokusikhulisa. Loba nje abantu abatsha babefundiswa ukusebenza nzima, abazali babo abazange bayekele izifundo ezazihlose ukuthuthukisa ingqondo. Bafundiswa ukuthi wonke amandla avela kuNkulunkulu, kumele akhuliswe njalo asetshenziswe emsebenzini wakhe. {GC 67.3} IEP 67.3

Amabandla abo, ngokuhlambuluka njalo langokuzehlisa kwawo, ayengumfanekiso webandla lesikhathi sabapostoli. Ngokuphika amandla kapapa, baphakamisa iBhayibhili ngegunya eliphakemeyo elingaguqukiyo. Abafundisi babo babengafani labapristi beRoma ababeziphakamisa, kodwa balandela isibonelo seNkosi yabo, eyeza “hayi ukuthi asetshenzelwe kodwa ukusebenzela abanye.” Belusa izimvu zikaNkulunkulu, baziholela emadlelweni aluhlaza, lasemanzini okuphila atholakala elizwini lakhe. Khatshana lezakhiwo lokuzigqaja kwabantu, abantu bakaNkulunkulu babebuthana, hatshi amathempelini lezakhiweni ezimangalisayo, kodwa ngaphansi kwemithunzi yezintaba, endongeni, kumbe ngaphansi kwamadwala ngezikhathi ezaziyingozi, bezokuzwa amazwi eqiniso ayevela encekwini zikaKrestu. Abafundisi babengatshumayeli kuphela ivangeli, kodwa babesethekelela abagulayo, bebuza njalo bephendula imibuzo ebantwaneni, beqondisa labo ababelahleka, njalo besebenzela ukuxazulula ingxabano lokuletha ukuthula phakathi kwabazalwane njalo lokuqinisa uthando omunye komunye. Ngezikhathi zokuthula babenakekelwa ngeminikelo yabazalwane, kodwa njengoPawuli owayengumenzi wamatende, bonke babefundiswa umsebenzi othile owezandla, ukwenzela ukuthi benelise ukugcwalisa indingeko zabo nxa sekudingeka. {GC 68.1} IEP 68.1

Abantu abatsha bathola izixwayiso ezazivela kubafundisi babo. Loba nje babenikwa ulwazi kuzigaba ezitshiyeneyo zempilo, iBhayibhili lalimqoka ekufundeni kwabo. Ivangeli elisencwadini kaMathewu lekaJohane lalifundiswa injongo kuyikuthi libanjwe ngekhanda, lezinye incwadi ezitholakala eBhayibhilini. Babesetshenziswa njalo ukuthi bakopele iBhayibhili kwezinye ingwalo. Ezinye ingwalo ababeziloba zazimumethe iBhayibhili lonke, ezinye zazilengxenye ezitshiyeneyo, njalo kwakulamazwi ayechasisa amavesi athile eBhayibhilini ayelotshwe yilabo ababesenelisa ukuchaza imibhalo. Yiyo indlela ingcebo yeqiniso eyalethwa ngayo loba nje lalifihlwe okwesikhathi eside yilabo ababefisa ukuzinika isikhundla esedlula esikaNkulunkulu. {GC 68.2} IEP 68.2

Ngokubekezela okukhulu, langesineke, kwezinye izikhathi bephakathi kwembalu ezimnyama, bekhanyisa ngezibane, uMbhalo oNgcwele wabhalwa phansi, umugca ngomugca, isahluko ngesahluko. Umsebenzi waqhubeka ngale indlela, intando kaNkulunkulu yakhazimula njengegolide elihlambulukileyo, ngaphansi kokuhlupheka okukhulu kwalabo ababephatheke emsebenzini lowu lakhazimula, labalamandla njalo lakhanya ilizwi likaNkulunkulu. Ingilosi ezivela ezulwini zazihlala zihanqe inceku lezi ezazithembekile. {GC 69.1} IEP 69.1

USathane wayesebenzise abapristi labopapa ukugqibela uMbhalo weqiniso ngaphansi kwezibi zemfundiso zamanga, kodwa ngendlela emangalisayo iBhayibhili lagcinwa lingaxutshaniswanga ngesikhathi lesi sobunyama kwezakomoya. Lalingelalo uphawu lomuntu kodwa olukaNkulunkulu. Abantu babengadinwanga ukwenza imizamo yabo yokuphambula amaqiniso eBhayibhili, njalo lokwenza sengathi kwakulamaqiniso aphikisanayo kilo, kodwa njengomkhumbi elwandle olugubhayo, ilizwi likaNkulunkulu liyehlula zonke iziphepho ezizama ukuligabhela. Njengomgodi wegolide ngaphansi komhlabathi, bonke abalifunayo kumele bazimisele ukuligebha, linjalo lalo ilizwi likaNkulunkulu, bonke abafuna ukuthola amaqiniso aligugu kumele bazimisele ukulihlolisisa lokulicubungula, ngokuzehlisa, njalo lokuthandaza ngazo zonke izikhathi. UNkulunkulu waletha iBhayibhili ukuthi libe lugwalo lwemfundo ebantwini bonke, kusukela ebuntwaneni, kusiya ebutsheni, lasekukhuleni kwabo, kumele lifundwe ngaso sonke isikhathi. Wanika ilizwi lakhe ukuba liveze isimo sakhe. Wonke amaqiniso amatsha ayindlela entsha yokuveza isimo somlobi wawo. Ukufundwa kweBhayibhili kuyindlela eyabekelwa ukuthi abantu benelise ukwakha ubudlelwane loMdali wabo njalo lokubanika ulwazi olucacileyo mayelana lentando yakhe. Liyindlela yokukhulumisana phakathi kukaNkulunkulu labantu. {GC 69.2} IEP 69.2

Loba nje amaWaldensi ayesazi ukuthi ukumesaba uNkulunkulu kwakuyikuqala kokuhlakanipha, babengalibalanga ukuthi kwakuqakathekile ukuthi bathintane lomhlaba, baphinde bazane labantu njalo baphile impilo yokusebenza, njalo leyokuvula ingqondo lemicabango. Abanye abantwana babesuka ezikolo zabo zasezintabeni bethunyelwa ezikolweni eziphezulu emadolobheni aseFrance kumbe eItaly, lapho okwakulendawo ebanzi yokufunda lokunanzelela edlula ezintabeni. Intsha leyi eyayithunyelwa endaweni lezi, yayihlangana lezilingo, lobubi, lezisebenzi zikaSathane ezazifundisa abantu amanga axutshaniswe leqiniso, okwakusenza ukuthi abantu bengananzeleli ukuthi bayadukiswa. Kodwa imfundiso ababeyithole kusukela ebuntwaneni babo yayenzelwe ukubalungiselela izehlakalo ezifana lalezi. {GC 69.3} IEP 69.3

Ezikolweni ababehamba kuzo kwakungamelanga batshele lobangubani imfihlo yalapho ababevela khona. Izembatho zabo zazithungwe ngendlela yokuthi babesenelisa ukufihla igugu labo, eliyingxenye yoMbhalo oNgcwele. Izithelo lezi zomsebenzi wezinyanga leminyaka, babehamba lazo ngazo zonke izikhathi, ukwenzela ukuthi nxa kwakuvuleka amathuba, batshumayeze labo ababezimisele ukuzwa iqiniso. Kusukela ezandleni zabazali babo, abantwana bamaWaldensi babefundiswa ukuthi benelise ukwenza umsebenzi lowu nxa basebehlangane lawo. Abantu abanengi baphenduka bahlanganyela labo enkolweni yeqiniso ezikolo eziphezulu, kodwa abaphathi bebandla labapristi benza ngeze imizamo yokudingisisa ukuthi imfundiso leyi ababeyizonda kangaka yayize lobani. {GC 70.1} IEP 70.1

Umoya kaKrestu ngumoya wokuhambisa ivangeli. Isithelo sokuqala senhliziyo eguqukileyo ngesokusebenzela ukuletha abanye kuMsindisi. Yiwo umoya ofanayo owawuhola amaKrestu ohlanga lwamaWaldensi. Bananzelela ukuthi uNkulunkulu wayefuna ukuthi benze okwedlula umsebenzi wokuvikela iqiniso lemfundiso eqotho emabandleni abo kuphela, kwakufanele babeyizibane ezikhanyayo kulabo ababehlangana labo ababesemnyameni, ngamandla kaNkulunkulu baqamule amajogwe obunyama ayefakwe libandla leRoma. Abafundisi babo babefundiswa ukuthi kwakufanele babengabavangeli, wonke umuntu owayefuna ukuba ngumfundisi kwakumele abengumvangeli kuqala. Omunye lomunye kwakudingeka ukuthi aqale asebenze okweminyaka emithathu endaweni lapho ivangeli elalingakafinyeleli khona engakathungameli ibandla ekhaya. Umsebenzi lowu owawudinga ukuzidela ekuqaleni, wawuyindlela enhle yokulungiselela abafundisi umsebenzi wobunzima owawuphambi kwabo. Abantu abatsha ababegcotshwa besiba ngabafundisi, babengaboni ikusasa elalilenotho yasemhlabeni phambi kwabo kodwa babenanzelela ubunzima obabuphambi kwabo njalo kwezinye izikhathi kwakusitsho ukufela iqiniso. Abavangeli babethunyelwa bebabili njengokufundisa kukaJesu nxa wayethumela abafundi bakhe. Wonke umuntu omutsha wayehamba lomuntu omdala owayeselesikhathi esenza umsebenzi lowu njalo kwakusemahlombe akhe ukuthi afundise intsha ayehamba layo umsebenzi wokuvangela. Izisebenzi lezi zazingahlali zihamba ndawonye kodwa babehlangana ngezikhathi zomkhuleko beqinisana ekukholweni. {GC 70.2} IEP 70.2

Ukuveza sobala umsebenzi wabo kwakuzaletha ukwehlulwa, ngakhoke umsebenzi wabo wawuyimfihlo lapho ababehamba khona. Bonke abafundisi babelomsebenzi wezandla othile ababewazi, njalo lokhu kwabanika amathuba okuvangela ngaphansi kwemisebenzi ababeyenza. Ezikhathini ezinengi babesenza umsebenzi wokuthengisa. “Babethwala amalembu, lezigqoko, ezazingatholakali lula, njalo babesamukelwa njengabantu abathengisayo ngoba babengeke bamukelwe nxa babesiza njengabatshumayeli.” (Wylie, b.1, ch.7). Ngazo zonke izikhathi inhliziyo zabo zaziphakanyiselwa kuNkulunkulu becela ukuthi abanike inhlakanipho yokuveza iqiniso elalisedlula igolide lesiliva. Babehamba bethwele iBhayibhili endaweni efihlakeleyo, kwesinye isikhathi liphelele kumbe ingxenye yalo, nxa amathuba ayevuleka babefundisa abantu ababethenga lokhu ababekuthengisa. Ezikhathini ezinengi abantu babehlangana leqiniso ngale indlela, njalo babetshiya iMbhalo kulabo ababevula inhliziyo zabo. {GC 71.1} IEP 71.1

Umsebenzi wabavangeli laba wawuqalisa ezintabeni lasezihotsheni ababehlala kuzo, kodwa wawuphumela ngaphandle usiya endaweni ezikhatshana. Ngezembatho ezidabukileyo njalo lokuswela izicathulo njengoMsindisi wabo, badlula emadolobheni amakhulu njalo bangena endaweni ezazikhatshana kakhulu. Endaweni zonke babehlanyela inhlanyelo yeqiniso. Amabandla amila endleleni ababehamba kuzo, njalo legazi labameli beqiniso laba ngofakazi. Mhla uJesu ebuya kuzabasobala inani labantu elaphendulwa ngokusebenza kwenceku lezi. Ngendlela efihlakeleyo engananzelekiyo njalo ngokuthula, ilizwi likaNkulunkulu langena emizini yamaKrestu njalo lamukelwa ngenhliziyo ezimhlophe. {GC 71.2} IEP 71.2

Ebantwini bohlanga lwamaWaldensi ilizwi likaNkulunkulu laliphakeme okwedlula ugwalo nje oluchaza lokhu abantu okumele bakwenze phambi kweNkosi, kodwa laliveza ukuhlupheka kanye lenkazimulo eyayizakuza. Bakukholwa ukuthi ukuphela kwezinto zonke kwakungekho khatshana, bazimisela ngemithandazo langenyembezi ukwenza yonke imizamo yokutshumayeza wonke umuntu ngamaqiniso osindiso abasebewatholile. Babona icebo losindiso liveziwe sobala eBhayibhilini, njalo bathola induduzo, lethemba kanye lokuthula ekukholweni uJesu. Nxa ukukhanya lokhu kwakukhanyisa engqondweni zabo, kwaletha intokozo enhliziyweni zabo, bazimisela ukukhanyisela bonke ababengaphansi kwemfundiso yamanga eyayilethwe ngupapa. {GC 72.1} IEP 72.1

Bananzelela ukuthi ngaphansi kokuthunganyelwa ngupapa labapristi, inkulungwane zabantu zazizama ukuvuma izono ngokuzilimaza emzimbeni. Ngenxa yemfundiso yokuthi kwakumele bathembele emisebenzini yabo emihle yenyama, babehlala bekhangelele kibo ukuthi bathole usindiso, ingqondo zabo zazihlala zikhangele ububi benhliziyo zabo lolaka lukaNkulunkulu kulokuthi bakhangele kuMsindisi womhlaba wonke. Ngale indlela abantu babeyizigqili ngaphansi kwemfundiso yeRoma. Inkulungwane zabantu zazidela imuli, zisiyadinga indlela zokuzidela, bezifaka ebuhlungwini, bezila ukudla, bethandaza ubusuku bonke, bezihlaba emzimbeni ngoba babefundisiwe ukuthi yiyo indlela izono ezazizasuswa ngayo empilweni zabo. Babesindwa yimicabango yesono, njalo bedliwa yikwesaba ukujezisa kukaNkulunkulu, abanengi baqhubeka bephila impilo yokuhlupheka, bazebayangena emathuneni bengatholanga ithemba lokuthethelelwa ababelidinga. {GC 72.2} IEP 72.2

AmaWaldensi ayefisa ukufinyelela abantu laba ababelangazelela isinkwa sokuphila, lokubavulela indaba zokuthula ezitholakala ezithembisweni zikaNkulunkulu, lokubakhomba kuKresu njengethemba labo elilodwa losindiso. Imfundiso yokuthi imisebenzi emihle yenyama iyamenza abe ngolungileyo umuntu ngemva kokwephula umthetho kaNkulunkulu yayakhiwe phezu kwemfundiso yamanga. Imizamo yokweyama emisebenzini yenyama yenza ukuthi abantu bakhohlwe uthando lukaKrestu lokuzidela kwakhe. UJesu wafa njengomnikelo wabantu ngoba izoni ngeke zamukelwe phambi kaBaba ngenxa yemisebenzi yazo. Imisebenzi emihle eyenziwa nguMsindisi owafayo njalo wabuya wavuka iyinsika yenkolo yesiKrestu. Ukweyama kwenhliziyo yomuntu kuKrestu, lokubambana laye kumele kujule, njengendlela inyawo ezibambene ngayo lomzimba kumbe njengogatsha esihlahleni. {GC 73.1} IEP 73.1

Imfundiso yabo papa labapristi yayibangele ukuthi abantu bakhangele isimo sikaNkulunkulu, lesikaKrestu, njengosoMdali olochuku, lobunyama njalo losabekayo. UMsindisi wavezwa phambi kwabantu sengathi wayengelasihawu ebantwini, ngalesosizatho bafundisa ukuthi kwakudingeka ukuthi abapristi bahlale bebancengela phambi kwakhe. Labo abasebethole ukukhanya enqondweni zabo bafisa ukuthi bathungamele abanye kuJesu owayenguMsindisi wabo olozwelo njalo lothando, owayehleli evule izandla, emelele ukwamukela bonke abavuma ubizo lwakhe, abasindwayo njalo labakhatheleyo. Balangazelela ukususa imigoqo eyayifakwe nguSathane eyayivimbela abantu ukuthi beze phambi kaNkulunkulu, bavume izono zabo njalo bathole ukuthethelelwa lokuthula emoyeni wabo. {GC 73.2} IEP 73.2

Abavangeli bamaWaldensi benza yonke imizamo yokuveza amaqiniso evangeli kulabo ababevula ingqondo zabo befuna ukwazi iqiniso. Ngokunanzelela okukhulu babekhipha iBhayibhili ezigqokweni zabo. Kwakuletha intokozo enkulu emoyeni wabo nxa babenika ithemba kulabo ababefundiswe ukukhangela uNkulunkulu ngelihlo lalowo ohlala efuna ukujezisa lokuphindisela. Ngokuqhaqhazela langokuhlengezela kwenyembezi, esikhathini esinengi eguqe ngamadolo, umvangeli wayevula phambi kwabazalwane bakhe izithembiso eziveza ithemba lezoni elilodwa. Ngale indlela ukukhanya kweqiniso kwangena engqondweni ezazigcwele ubunyama, iyezi lobunyama lasuswa kwangena ukukhanya kobungcwele enhliziyweni zabantu. Kwakuyinjwayelo ukuthi imigca yeBhayibhili ifundwe iphindwa phindwa, sengathi lowo olaleleyo wayefuna ukuzwisisa ukuthi wayezwe kahle yini. Ikakhulu amazwi lawa ayephindwa kakhulu: “...legazi likaJesu iNdodana yakhe liyasihlambulula ezonweni zonke.” (1 Johane 1:7). “Njengokuba uMose waphakamisa inyoka enkangala, kunjaloke iNdodana yomuntu imele ukuphakanyiswa, ukuba ilowo lalowo okholwayo kiyo abe lokuphila okungapheliyo.” Johane 3: 14, 15. {GC 73.3} IEP 73.3

Abantu abanengi baqala ukuphuma phakathi kwenkohliso yemfundiso yebandla leRoma. Bananzelela ukuthi kwakuyize konke ukuncengelwa kwesoni okwakungenziwa ngumuntu loba yingilosi. Nxa ukukhanya kweqiniso kwakufika engqondweni zabo, babejabula besitsho amazwi athi: “UKrestu ungumpristi wami, igazi lakhe lingumnikelo wami, ilathi lakhe liyindawo yami yokuvuma izono.” Bazinikela ngokuphelela emsebenzini owenziwa nguJesu, bephinda amazwi athi, “Ngaphandle kokukholwa, kakwenzeki ukumthokozisa.” Amaheberu 11:6. “Ngoba alikho elinye ibizo, ngaphansi kwezulu elinikiweyo ebantwini, esingasiliswa ngalo.” Imisebenzi 4:12. {GC 74.1} IEP 74.1

Isiqiniseko sokubakhona koMsindisi olothando, sasibonakala sinzima ukwamukeleka ebantwini abanengi ngenxa yemfundiso ababeyitholile. Babesizwa sengathi basebeyethulwe imithwalo enzima nxa babelizwa iqiniso leli, ukukhanya okukhulu kwavulwa phambi kwabo, njalo babesizwa sengathi basebefinyelele ezulwini. Babeka izandla zabo kuJesu njalo babeka inyawo zabo zagxila eDwaleni eLinaphakade. Konke ukwesaba ukufa ababelakho kwasuswa. Basebesenelisa ukulangazelela intolongo lokutshaywa nxa kwakusitsho ukuthi lokhu kwakuzaletha udumo kuMsindisi wabo. {GC 74.2} IEP 74.2

Endaweni ezifihlakeleyo ilizwi likaNkulunkulu lalikhitshwa njalo lifundwe, kwezinye izikhathi phambi komuntu oyedwa, kwezinye izikhathi phambi kwequla labantu elalilangazelela ukukhanya njalo leqiniso. Ezikhathini ezinengi babesenza njalo ubusuku bonke. Kwakusiba kukhulu ukumangala kwabalaleli okwakubangela ukuthi lowo owayebafundisa engami ukubabalela baze bazwisise indaba zosindiso ezihlabusayo. Ezikhathini ezinengi kwakuzwakala amazwi afana lalawa: “Kambe uNkulunkulu uzawamukela na umnikelo wami? Uzangimomothekela na? Uzangithethelela yini?” Impendulo yayifundwa ethi: “Wozani kimi, lonke elikhatheleyo lelisindwayo, mina ngizaliphumuza.” Mathewu 11:28. {GC 74.3} IEP 74.3

Ukukholwa kwabambelela esithembisweni, kwezwakala impendulo yentokozo ethi: “ Akusadingakali ukuthi siyekhuleka ezithombeni, akusadingeki ukuthi sihambe uhambo olude sisiya endaweni okuthiwa zingcwele. Ngiyenelisa ukuza kuJesu nginje, ngilesono njalo ngingcolile, njalo kawuyali umkhuleko wokuzidela. ‘Izono zakho zithethelelwe’. Lezami, lezono zami zingathethelelwa!” {GC 75.1} IEP 75.1

Intokozo enkulu yayigcwala enhliziyweni, njalo ibizo likaJesu lalidunyiswa ngelizwi lokubonga. Bonke ababesizwa indaba lezi ezimnandi babebuyela emakhaya abo besiyakwabela abanye njengokuzwisisa kwabo, amaqiniso lawa abasebewazwile njalo lokuthi basebethole indlela yeqiniso leyokuphila. Kwakulamandla amangalisayo ayephuma emazwini woMbhalo oNgcwele, ayekhuluma manqamu lenhliziyo zabantu ababelangazelela ukuzwa iqiniso. Kwakulilizwi likaNkulunkulu, njalo laliletha ukuqedisisa enhliziyweni zalabo ababelizwa. {GC 75.2} IEP 75.2

Inceku yeqiniso yayiqhubeka ngohambo lwayo, kodwa ukuzehlisa, lokuzimisela, njalo lokuziphatha kwakhe, kwakusala kuyisimanga lapho ayedlule khona. Ezikhathini ezinengi abalaleli bakhe, babengabuzi ukuthi wayesiyangaphi lokuthi wayevela ngaphi. Ekufikeni kwakhe babemangaliswa ngamazwi wakhe, kuthi ekucineni ngenxa yokujabulela amazwi ayebatshele wona, babecina bekhohlwa lokumbuza. Nxa babemcela ukuthi ahambe labo emzini yabo, impendulo yakhe yayisiba ngeyokuthi kwakumele avakatshele ezinye izimvu zomhlambi ezilahlekileyo. Kambe ngabe bekuyingilosi yezulu na? Babesala bezibuza. {GC 75.3} IEP 75.3

Ezikhathini ezinengi isithunywa seqiniso sasibonwa kanye kuphela. Wayeqhubeka ngohambo lwakhe esethekelela ezinye indawo, kwezinye izikhathi wayesiba sendaweni lapho ayephefumula khona umphefumulo wakhe wokucina entolongweni engaziwayo, kwezinye izikhathi amathambo akhe ayengofakazi endaweni lapho ayefakazele khona, iqiniso. Kodwa amazwi ayewatshiye emuva ayengeke atshabalaliswe. Ayesala esenza umsebenzi wawo enhliziyweni zabantu, umphumela wakhona obusisekileyo uzabonakala kuphela ngosuku lokwahlulela. {GC 75.4} IEP 75.4

Abavangeli bamaWaldensi babethumba umbuso kaSathane, okwabangela ukuthi amandla obunyama avuswe azame ezinye indlela zokulwisa iqiniso. Wonke amaqhinga wokuhambisa ivangeli ayekhangelwe nguSathane, wenza ukuthi inceku zakhe zibone ingozi yokwamukelwa kweqiniso. Abathungameli bakapapa babona ingozi enkulu eyayilethwa yizisebenzi zeqiniso embusweni wabo. Nxa ukukhanya kweqiniso kwakungavunyelwa ukuthi kufinyelele abantu kungavinjwanga, bananzelela ukuthi iyezi lemfundiso yamanga elalembese abantu lalizasuswa. Bananzelela ukuthi ingqondo zabantu zazizadonselwa kuNkulunkulu kuphela njalo ukukhanya kweqiniso ekucineni kwakuzatshabalalisa amandla weRoma. {GC 76.1} IEP 76.1

Ukubakhona kwabantu laba, ababebambelele enkolweni yebandla lasendulo, kwakuyibufakazi obabuhlala buveza ukuhlamuka kwebandla laseRoma, ngakhoke lokhu kwenza ukuthi abathungameli bebandla leRoma bebazonde kakhulu njalo bebahlukumeze. Lokwala kwabo ukuletha iMbhalo yonke kubaphathi beRoma, kwakulicala elikhulu ababengasoke balivumele ukuthi liqhubeke. Ibandla leRoma lazimisela ukuthi libatshabalalise ebusweni bomhlaba. Kwaqala impi enkulu ezintabeni bathumba imizi yabantu bakaNkulunkulu. Ababulali babethunyelwa ukuthi bebazingele, njalo isenzo sokubulawa kukaAbela olungileyo esenziwa ngumfowabo uKhayini sasiphindwa nsukuzonke. {GC 76.2} IEP 76.2

Ezikhathini ezinengi amasimu abo avundileyo ayetshiywa efana lasenkangala, imizi yabo lezakhiwo zokukhonza zazibhidlizwa, indawo yabantu bakaNkulunkulu yayisala iyinkangala kubhidliziwe konke. Ngendlela inyamazana yeganga ebabukhali ngayo nxa ibona igazi, abathungameli bebandla leRoma labo babalolaka olukhulu nxa babebona ubuhlungu ababebenza ebantwini bakaNkulunkulu. Inengi lezisebenzi zikaNkulunkulu zazizingelwa njenge nyamazana ezintabeni lasezihotsheni lapho ababecatshe khona. {GC 76.3} IEP 76.3

Lalingekho icala ababengalibeka phezu kwabo ngoba izimilo zabo zazimsulwa phambi komlayo kaNkulunkulu. Lezitha zabo zazisitsho ukuthi babengabantu abalokuthula njalo abahamba ngokulunga. Icala labo elikhulu lalingelokuthi babesala ukukhonza uNkulunkulu ngokwentando kapapa. Ngenxa yaleli icala, wonke amaqhinga okuzwisa ubuhlungu, lawokwenza uchuku ayephuma engqondweni zabantu lasengilosini zikaSathane bawasebenzisa phezu kwabo. {GC 76.4} IEP 76.4

Nxa ibandla leRoma laselifuna ukubabulala bonke, upapa wabeka umthetho wokuthi abantu laba babengabahlamuki njalo kwakufanele ukuthi babanjwe futhi babulawe. Icala labo lalingasilo lokungathembeki, kumbe elokuphambanisa ukuthula emphakathini, kodwa babekwa icala lokuthi babebonisa isimo sokulunga lobungcwele ngoba befuna ukudukisa “izimvu ezazisemhlambini weqiniso.” Ngakhoke upapa wabeka umthetho wokuthi “abantu laba ababi abayisinengiso” nxa babesala ukudela ukholo lwabo, kwakufanele ukuthi bakhandwe njengenyoka ezilumayo.” (Wylie, b.16, ch.1). Kambe upapa lowu wayekucabanga ukuthi amazwi akhe uzawathola emlindele na? Wayesazi yini ukuthi alotshiwe encwadini zasezulwini, njalo uzahlangana lawo ekwahlulelweni na? “ Njengokuba likwenzile komunye walaba abafowethu abancinyane, likwenzile lakimi.” Mathewu 25:40. {GC 77.1} IEP 77.1

Umthetho lowu wanika wonke amalunga ebandla amandla wokuthi babulale iqula leli labahlamuki. Njengomvuzo wokubakhuthaza ukuthi benze umsebenzi lowu wochuku, kwabekwa umthetho wokuthi, “babengeke bajeziswe njalo bahlulelwe ngezenzo lezi, banikwa amandla okugcina inotho ababengabe beyithethe ngokungekho emthethweni, njalo bathenjiswa ukuthi izono zokubulala abantu laba zazithethelelwe. Abantu bonke banikwa amandla okuzithathela loba yini eyayingeyama Waldensi njalo bazigcinele yona ngokuthanda kwabo.” (Wylie, b.16, ch.1). Amazwi lawa ayabonisa sobala ukuthi ngubani owayengemuva kokufakwa kwawo. Yikuhwabha komgobho hatshi ilizwi likaKrestu, elizwakala lapha. {GC 77.2} IEP 77.2

Abathungameli bombuso kapapa abazange bafise ukulandela umthetho kaNkulunkulu, kodwa babeka umthetho wabo, njalo bazimisela ukuthi babezabamba ngamandla wonke umuntu ukuthi awulandele ngoba lokhu kwakuyikuthanda kweRoma. Basebenzisa uchuku olwesabakayo. Opapa labapristi abangalunganga benza umsebenzi uSathane ayebanike wona. Uzwelo lwalungasela ndawo enhliziyweni zabo. Umoya ofanayo owabethela uKrestu yiwo owabulala labafundi bakhe, umoya ofananayo owawukuNero nxa wayebulala abathembekileyo ngezinsuku zakhe, wawusemsebenzini uzama ukutshabalalisa bonke ababethandwa nguNkulunkulu. {GC 77.3} IEP 77.3

Ukuhlukunyezwa okwehlela abantu laba ababesesaba uNkulunkulu okweminyaka eminengi, bakwamukela ngokubekezela langokuzimisela okwaphakamisa uMsindisi wabo. Loba nje kwakulempi phambi kwabo, lokubulawa ngesihluku okwakuyisabelo sabo, baqhubeka bethumela abavangeli ukuthi bahambise iqiniso phambili. Babezingelwa bebulawa, kodwa igazi labo lalithelela inhlanyelo eyayihlanyeliwe, njalo yayikhula ithele izithelo. Ngale indlela amaWaldensi afakazela uNkulunkulu okwamakhulu eminyaka ngaphambi kokuzalwa kukaLuther. Ngemva kokuhlakazeka endaweni ezehlukeneyo, bahlanyela inhlanyelo yeMvuselelo eyamila ngesikhathi sika Wycliffe, yakhula ngesikhathi sikaLuther, njalo izaqhutshelwa phambili kuzekuyefika ekupheleni kwesikhathi, yilabo abafisa ukuhluphekela konke ngenxa “yelizwi likaNkulunkulu, lobufakazi bukaJesu Krestu.” Isambulo 1:9. {GC 78.1} IEP 78.1