Go to full page →

EKIHANDE EKYA 23—E HEKALU NI KINDUKI KWEHI? OO 409

Ekisakirwe ekirengire ebyosi eribya musingyi w’eryikirirya ery’abalindiriri kyabya erituklawo liti: “Neryo mwambwira ati, busana n’erigologolo n’ngyakyangyakya elfu ibiri n’amagana asatu (2300), neryo ahabuyirire hasyasubibwa ndeke.” Danieli 8:14. Ebi byabya binywa ebyo abosi ababya bikirirye okw’asa lya Yesu engendo eyakabiri babya basi ndeke. Obuminyereri buno mubwabugibwa oku inywa ey’ebigonyen’ebigonye eby’abandu ngendo nyingyi ng’ekinywa kikulu eky’erikirirya lyabo. Abosi mubayowa bati eriganirya lyabo n’amaha aw’erikangabagasania wabo abya asegemere oku bindu bikulu-bikulu ebikendisyabyaho ebyasangawa ibyabiritulwa. Ebiro eby’obuminyereri ebi mubyasangwa ibyabirikanganibwa ng’ebikendisyahwaho ahokati-kati k’ekyanda n’omututa owa 1844. Ng’abandi bakristayo ab’omu kihugo ekyosi, abalindiriri ab’omugulu oyo babya basi bati ekitaka kutse ekitsweka kirebe ekyakyo, nikyo kyabya hekalu. Mubayitegererya bati eryerya ery’e Hekalu lyabya iry’eryuwania ekitaka erilaba omu muliro ow’ekiro ekikulu eky’oku muhindo w’ekihugo, kandi bati eki kyangabereho oku kiro ky’eryasa lya Kristoengendo eyakabiri. Busana n’ekyo bamagunzerera bati Kristo akendisyasubula oku kihugo omu 1844. OO 409.1

Nikwa endambi eyakanganibawa muyalaba, n’Omwami Mukulu mwatasa. Abikirirya mubaminya bati Ekinywa kya Nyamuhanga sikyangataluka; erikumbula lyabo ery’obuminyereri litekwa eribya iniryo liwire; Ibwa mbwino esobi yabya hayi? Abanene mubalwaho ibabitwira omu mbindi bati bamagana bati ebiro 2300 mubitahwa omu mwaka owa 1844. Sihabya nzumwa eyo babya bahere busana n’eki erilusyaho bati Kristo syalitasa oku ndambi eyo balwe bamulindiriremwo. Mubabuga bati ebiro by’obuminyereri ebyo byambaya imubyahwererera omu 1844, Kristo angabere inyabirisubula erisyerya e hekalu erilaba omwuwania ekihugo omu muliro; neryo bati ng’ok’abya atitasubula, ebiro ebyo sibyangabya ibyabirihwa. OO 409.2

Eririga eritwamo eri lyabya erilwika emiganzirire eya kera ey’omululu w’obutuku ow’obuminyereri. Ebiro 2300 mubyabanika ibyatsuka omugulu erilagira erya Atakisakisesi busana n’erisuba-subania kandi n’obuhimbe obwa e Yerusalema lyahiribawa omu mikolere, omu mugulu owa aho kati-kati k’ekyanda n’omututa owa 457 B.C. (Yesu atali abutwa). Omw’itwala Eki mu h’eritsukira, erihira ebindu ebyosi ebyasangawa ibyabiritulwa omw’isoborera ery’omululu w’obutuku owali omu Danieli 9:25-27 ambu bikendisyabya neryo bikaby’omu mikolere mulyabasula ndeke. Esyo yenga makumi ndatu n’omwenda, esyo ebirimo 483 ey’erimbere-mbere ey’oku birimo 2300, syabya inisy’erikolya oku Masia, oyutibirweko amaguta, neryo eribatisibwa lya Kristo n’Omulimu erimuhakabya amaguta, omu mwaka owa 27, mubyaberererya eritonda eri. Omu kati-kati k’eyenga eya makumi alinda, iyo Masia abya iniw’eritwibwaho. Enyuma w’ebirimo isatu n’embindi abatisibirwe, Kristo mwabambwa oku musalaba, omu mugulu owa ahokati-kati k’omututa n’ekyanda owa 31. Esyo yenga makumi alinda, kutse ebirimo 490, yabya iyiriho kwilabirirya busana n’abaYuda. Okw’ihwererera ery’obutuku obwo ekihanda ekyo mukyahira okw’igana Kristo kw’ekibohi omugulu benderereraya abakwenda buwe, neryo abakwenda mubabindukira eyiri abanya-mahanga, omu mwaka owa 34 Yesu abutirwe. Ebirimo 490 ey’erimbere-mbere oku birimo 2300 yikahwa, muhabya iHussigalire ebirimo 1810. Eritsuka oku mwaka owa 34, ebirimo 1810 yikakolaya oku mwaka owa 1844. Omulaika mwabuga ati: “Neryo e hekalu yikendisyeribwa.” Eritondekania ery’obuminyereri eryabya iryabiribya eryosi mulyabererera butsira kibulyo oku ndambi eyakanganibawa. OO 410.1

Omw’ikolesya emiganzire eyi, ebindu byosi mubyaminyikala ndeke kandi byamakolera haguma, erilusyaho indi mukitalangirika kiti hane ekindu kyosi ekikakanganaya kiti habereho eryerya e hekalu omu mwaka owa 1844. Erigania wuti ebiro ebyo byahwererere oku ndambi eyo lyabya iniyira omwatsi oyo owosi mw’owatemomenge, kandi n’erigana ebyosi eribererera ly’obuminyereri eriteko itika-tika ebyo lyahiraho. OO 410.2

Nikwa Nyamuhanga mwasangwa inyabirisondola abandu buwe omu mukukyo ow’eritulago okw’asa lya Kristo engendo eyakabiri, Obutoki bwuwe n’olukengerwa luwe byasangawa ibyabiri omu mubiri oyo, neryo isyangaligirago erihwererera omumwirimya n’erihwamoamaha, eribya owakasekerereribawa bati ni kihehu eky’erilengya amabina w’oku ngoma. Mwabya isyangasondola Ekinywa kiwe kikanabya eky’eritika-tikako n’eribya nga sikiwite aho kikalolaya. N’omu kyanabya kiti abanene mubaleka eriganzirira lyabo ery’emigulu ey’obuminyereri kandi bamagania omukukyo owahambire kulyo, abandi mubabya isibangaliga erilwika esyonzumwa esy’eryikirirya n’esy’ebyosi ebyo bamabirilangira n’erilabamo ebyo amasako n’obwimiri obw’Omulimu wa Nyamuhanga byabya bikakangania. Mubikirirya bati babiritunga emisingyi eyihikire ey’erikumbula omugulu basoma emyatsi y’obuminyereri, kandi bati ni lukwamirwa lwabo erimakirira emyatsi y’okwenene eyo babiritunga, kandi n’eriloly’embere n’omubiri iwan’omuguma ow’erirondekania kutsibu omu Biblia. Omw’isoma kutsibu mubakubungula emyimanire yabo neryo bamasoma kutsibu amasako batoke eribana esobi yabo. Babere babula kubakabana aho basoberaya omw’iganzirira emyuluylu y’obutuku bw’obuminyereri, mukyaleka ibakubungula ndeke omwatsi ow’e hekalu OO 410.3

Omw’irondekania lyabo mubiga bati sihali kisakirwe ky’e Biblia kyosi ekikasemba ekyo abandu bosi babya basi bati ekitaka nikyo yabya hekalu, nikwa mubeya omu Biblia mw’erisoborera eryosi oku mwatsi ow’e hekalu, omuhanda wayo, aho yiri, n’obuhererya bwayo; obwimiri obw’abasakangyi babuyirire eribya ibuminyikere ndeke kandi obukagunza eriha eriyitegererya kuyo ku ndeke-ndeke. Omukwenda Paulo omu nyawalihwa yiwe oku Baheburaniya, akabuga ati: “Endagane y’erimbere yabya n’ekihano busana n’eriramya n’ahabuyirire mun-kihugo. Kusangwa muhangania e Hema, y’eyihya eyirimo omutagala, owakahamba esyotala, n’e mesa, n’amandu abuyirire, hano hahahulawamo ahabuyirire. Neryo enyuma w’ekisukuliryo ky’akabiri, muhabya e hema eyikahulawamo ahabuyirire kutsibu. Kandi hohabya ekiherero ky’esyamagetsi eky’erihisya kw’obukwa, kandi erisanduko ery’endagano eryabiribambwako ehosi esy’amagetsi. Kandi omorisanduko eryo mwabya akalega k’esyamagetsi akalimw’amana, kandi omutso wa Haruni owalasaya amasasa, n’hisayi h’ibiri hy’amabwe ehyasakawako esyondagane. N’endata okolisanduko habya amakerubi w’olukengerwa awakasukuliraya Aheriganyira...” Abaebrania 9:1-5. OO 411.1

E hekalu eyo Paulo akakanayako hano yabya iy’ehema eyahimbawa na Musa okw’ilagira lya Nyamuhanga ng’ah’eryikala ly’Ow’endata kutsibu ery’oku kihugo. “Banyikokoteraye e hekalu; nyitoke eryikala omukati-kati kabo” (Erilwayo 25:8), lyabya ilagira eryahebawa Musa omugulu abya inyane oku kitwa haguma na Nyamuhanga. Abanya Israeli babya ibanemulenderera omu mbwarara, neryo e hekalu muyahimbwa omu musindo ogu yangahekerwamo erilw’omu kibuti erihika omu kindi; liriyo kyabya kihimbano ekikakangabagasanaya kutsibu. Ebisenge byayo byabya bikolirwe omu bibaho ebitsimbire bweruka ebihakabirweko esyamagetsi, kandi ibinatsimbirekyo omu misingyi y’ebitsipa, obwo olutu ilukolirwe omu syongyimba mbiriri-mbiriri esikasukuliraya, kutse ebisomeko, esyonyihwe, esy’omu kati kutsibu isiterirekw’bisosano by’esyokerubi. Eryongera oku lubuga-buga, olwabyamoeryokeryo ery’obuhere obwokirye, e hekalu iyiyene-yene yabya yiwite ebisenge bibiri, ebikahulawamo ekyerire n’ekirengire eryera, olukimba olukasukuliraya olluwenenga kandi oludesire ndeke, lwabya lukagabulabyo, olukimba olusosene n’olwo lwabya luswikire olukyo olw’ekyumba ky’erimbere. OO 411.2

Omu kyumba ekyerire mwabya omutagala w’etala, ebwanga bw’eyikwa, ilunekw’esyotala irinda esikakoleraya oku hekalu eritungyi n’ekiro; ebwanga bw’endata, habya e mesa y’emigati; Kandi embere w’olukimba olukasukuliraya ekyumba ekyerire ky’oku kyumba ekirengire eryera habya eryokeryo erikolirwe omusy’ amagetsi, omwabya mukalwa otuki otukakumba ndeke, itwo haguma n’emisabe eya Israeli, obunakya ibikahetuka embere sya Nyamuhanga. OO 412.1

Omu kati ky’ekyumba ekyerire kwilaba ebyosi mwabya erisanduko ery’Ebihano, e risanduko erikolirwe omu muti ow’obuguli bunene irihakabirweko esya’ amagetsi, omwabya ebisayi bibiri eby’amabwe ebyo Nyamuhanga asakangako Ebihano ikumi. Endata ow’erisanduko ly’Ebihano kandi ekitumbi ky’olukogo ekyabya ininakyo kikuningiro kyalyo, ekyabya kikolirwendeke n’erikangabagasania, endat kukyo ikuli esyo kerubi ibiri, oku buli nduli yalyo ikuli omu kerubi muguma, kandi ebyosi ebyo ibikolirwe omu sy’ amagetsi. Omu kyumba kino eribyaho ly’obunya-lubula lyabya liminyikalibirwe omu kitu ky’olukengerwa ekyabya ahokati-kati k’esyo kerubi. OO 412.2

Abaebrania babere babiryikala e Kanani, omu kitswa ky’e hema mubahimbamo e hekalu ya Solomono, eyo n’omu yanabyaini kihimbano ekitehimbulawa kandi ini nene, yabya yitondire omu musindo mugumerera kandi iyikwikire omu muhanda mugumerera. E hekalu neryo muyabya omu muhanda oyu — erilusyaho omugulu yateribawa omu mugulu wa Danieli- omugulu yateribawa abanya Roma omu mwaka owa 70 Yesu inyabitibutwa. OO 412.3

Eno niyo yabya yabere hekalu eyamatabya oku kihugo, eyo e Biblia yikakanayako. Kino mukyabugibwa na Paulo ati niyo hekalu ey’endagane ey’erimbere. Ibwa kwehi endagane enyihya iyo siyiwite hekalu? OO 412.4

Erisyaswasuba omu kitabu ekya Abaebrania, Abarondekania b’okwenene mubabana bati eribyaho ery’e hekalu eyakabiri kutse e hekalu enyihya, muyaminyisibwako omu binywa bya Paulo ebisakire aho ndata aho biti: “Kandi kwenene endagane ey’erimbere nayo yabya yiwite emikonga ey’obuhererya obw’obunya-lubula, kandi n’e hekalu ey’obunya-kihugo.” Kandi n’emikoleserye y’ekinywa “nayo” yikakanganaya yiti Paulo asangawa inyabiryahula e hekalu eno. Erisyaswasubaho oku nzuko ey’ekitsweka eky’enyuma, mubasoma bati: “Litya oku bindu ebyo twabirikania omwatsi omu bikuhi w’oyu: Omuhereri w’ahabuyirire, kandi ow’omu hekalu ey’okwenene, eyo Omwami Mukulu ahanda iyowene-wene, butsira mundu.” Abaebrania 8:1, 2. OO 413.1

Hano hali eribisulwa ery’e hekalu ey’endagane enyihya. E hekalu ey’e ndagane ey’erimbere yahandawa omundu, eyahimbawa iyo Musa; eno iyo yahandawa Omwami Mukulu, butsira omundu. Omu hekalu erya abahereri abanya- kihugo babya bakakoleramwo; omw’eno, iyo Kristo, Omuhereri wetu Mukulu, akakolera oku luhande lw’amali olwa Nyamuhanga. E hekalu enguma yabya oku kihugo, eyindi iyo yiri e lubula. OO 413.2

Eryongera okw’ekyo, e hema eyahimbawa iyo Musayakolawa erikwamana n’erikangirira eyindi ku yikolire. Omwami Mukulu mwamukangirira ati: “Erikwamana n’ebyosi ebyo ebyo ngakukanganaya, erikwamana n’emitondekanirye y’e hema, n’emitondekanirye ey’eby’erikolesya ebyosi ebiri muyo, nawu ku wasyakolayo wutya.” Kandi erilagira mulyahebwa liti: Wulangire wuti wukakolabyo ng’emitondekanirye yabyo, eyo bakukanganaya iwune oku kitwa.” Erilwayo 25:9, 40. Na Paulo akabuga ati e hema y’erimbere “yabya kyutsutsu eky’omugulu owabyaho oyo, omu babya bakakera ebihembo n’esyohongo;” ati emyanya yayo eyibuyirire yabya “Bisosekanio eby’ebindu ebiri omu lubula,” ati abahereri ababya bakahonga esyohongo erikwamana n’Ebihano babya bakakola erikwamana “n’eky’erilangirirako kandi ekyutsutsu eky’ebindu eby’omu lubula,” kandi ati Kristo syalitingira omu myanya eyibuyirire kwilaba eyosi eyikolirwe ebyala, eyabya kisosekanio eky’ey’okwenene; nikwa ingire omu lubula lwinyini-nyini, atoke eribanika embere sya Nyamuhanga busana n’etu. Abaebrania 9:9, 23; 8:5; 9:24. OO 413.3

E hekalu eyiri omu lubula, omu Yesu akakolera busana n’etu, niyo nyikulu. Ey’erimbere eyo e hekalu eyahimbawa na Musa yabya kisosekanio kyayo. Nyamuhanga mwahira oku bahimbi b’e hekalu ey’oku kihugo kw’Omulimu wuwe. Obuminya obw’obuhimbe obukanganibirwe omw’ihimbayo bwabya kikanganisyo eky’amenge w’obunya-lubula. Ebisenge byayo byabya bisosire esy’ amagetsi nyinene-nyinene, esikaminyikalaya ehosi-hosi mu kyakakala eky’esyotala irinda esiri oku mutagala w’esyo tala owakolire omusy’ amagetsi. E mesa ey’obundu obw’erikangania n’eryokeryo ery’obukwa byabya bikakangabagasania ng’esy amagetsi esitendererye ndeke. Olukimba olukasukuliraya olukakangabagasanaya olwabya lukolire obusoki oLutherireko ebisisosano by’abalaika omu rangyi y’omuniki n’ey’olukula-kula n’eyomunyama, mubyongera oku bubuya obw’ebikalangirawamwo. Kandi endata oku lukimba olukasukuliraya olwakabiri habya ekyakakala ekibuyirire ekikahulawamo shekina, ekyabya kiminyisyo ekiriho eky’olukengerwa lwa Nyamuhanga, erilusyaho omuhereri mukulu, olwasangawa isilwangingiramogundi mundu akasyaswabya inyakinahumula. OO 414.1

Erikangabagasania eritebugika ery’e hekalu ey’oku kihugo mulyakangania abandu b’olungerwa olw’e hekalu erya ey’omu lubula aho Kristo oyukatutulira enzira akahereraya busana n’etu embere w’ekitumbi ky’obwami kya Nyamuhanga. Aho Omukama w’abakama akikala, aho ebigonye n’ebigonye bikamukolera, n’emitwalo n’emitwalo bakimana embere syiwe (Danieli 7:10); e hekalu eyo, eyoswiremoolukengerwa olw’ekitumbi ky’obwami ekya kera na kera, aho aba serafi, abali bateya bakyo, bakaswika amusu wabo bakamuramia, aho bangabana, omu kihimbano ekikakangabagasanaya kwilaba ebyosi ebyo omundu amabiritakola, nikwa ibakalangira biso-biso obunene bwayo n’olukengerwa lwayo. Liriyo n’omu bine bitya emyatsi mikulu-mikulu ey’okwenene eyihambire oku hekalu ey’omu lubula n’oku mubiri omukulu owakakolerawa muyo busana n’erilamia omundu e hekalu ey’oku kihugo n’emibiri yayo ey’obuhereri mubyakangiririryayo. OO 414.2

Ebyumba bibiri omu hekalu ey’oku kihugo bikimanaho busana n’emyanya yibuyirire ey’omu hekalu ey’omu lubula. Ng’oku omukwenda Yoane aligirawa erilangira e hekalu ya Nyamuhanga ey’omu lubula, mwalangiram muyo mu “Kandi habya esyotala syʼomuliro esikaka embere syʼekĩtũmbĩ kyʼobwami. Esyotala esyo nĩ Mĩrĩmũ irinda ya Nyamuhanga.” Eribisulirwa 4:5. Mwalangira omulaika “Neryo ogundi mũlaĩka mwasa mwahangana hakũhĩ nʼekiherero ĩnĩahambĩre ekibindi kyʼesyamagetsi. Naye mwahabwa obukwa bunene atomekebo okwʼisaba lyʼabandu bosĩ ba Nyamuhanga oko kiherero kyʼesyamagetsi, ekyabya embere wʼekĩtũmbĩ kyʼobwami.” Eribisulirwa 8:3. Hano omuminyereri oyo mwaliyirwa erilangira ekyumba ky’erimbere eky’e Hekalu omu lubula; neryo mwalangira muyo mu “esyotala irindaesy’omuliro” na “ekiherero ekikolirwe omu sy’amagetsi,” ekyabya kikanganibirwemomutagala w’esy amagetsi ow’erihanikako ehi tala n’ekiherero eky’obukwa obw’omu hekalu ey’oku kihugo. Kandi “e hekalu ya Nyamuhanga muyakyungulwa” (Eribisulirwa 11:19), neryo mwalangira e kati k’olukimba olukasukuliraya, amalangira ah’erire kutsibu kwilaba. Muno mwalangira imune “erisanduko ery’endagane yiwe,” erikanganibirwemu sanduko eyerire eryo Musa akola eribyamoEbihano bya Nyamuhanga. OO 414.3

Neryo ababya bakasoma enzumwa ey’e hekalu ku babya babwene batya obwimiri obw’eribyaho ery’e hekalu ey’omu lubula. Iyo Musa mwakolae Hekalu ey’oku kihugo erikwamana n’emikwikire y’e hekalu eyo bamukanganaya. Paulo akakangiriraya ati emikwikire eyo yabya iniyo hekalu ey’okwenene ey’omu lubula. Na Yoane akatulago ati mwalangirayo omu lubula. OO 415.1

Omu hekalu ey’omu lubula, aho Nyamuhanga ikere, ekitumbi kiwe eky’obwami kirimoomu litunganene n’eritswera. Omu kyumba ekirengire eryera muli Ebihano byiwe, ebiri ky’erigenderako eky’erikola ebilungukere eryo abosi bakapimirawako. Erisanduko ly’Ebihano eririmoebibahi eby’amabwe ebisakireko Ebihano liswikirweko ekitumbi ky’olukogo, aho Kristo akatonganirira omubihya erilaba omu musasi wuwe. Neryo obuguma ahokati-kati k’eritswera omu bulingirirania n’olukeri omu ndeka-teka y’omulamo w’omundu niho lukakanganibawa. Obuguma buno amege awatawite busubuliro masa niwo ahira bwoho n’obutoki obutawite busubuliro nibwo bwakolabwo; ni buguma obukaleka olubula olwosi ilwosulamoerisweka n’eriramia . Abakerubi ab’omu hekalu ey’oku kihugo, bakatungerera omu musindo w’erisikya ery’eriramia oku kitumbi ky’olukogo, bakakanganaya eriyitsuta eryo abanya lubula abosi bakakanganaya ba kalengekania oku mubiri ow’erilamia omundu. Eno niyo mbita ey’olukogo eyo abalaika bakayikumbuka eritungereramo — bati Nyamuhanga anginabya wa bulingiriraania kandi obwo inyanemubuyira omubihya oyukayisubamo kandi inyasubya buhya erisanga-sangana liwe n’abandu abawa; bati Kristo mwayikehya kutsibu eritoka erisumba ekinzigiri ky’abandu erilusyabo omu kyuna eky’omwirimya eky’erihera n’eryambalyabo esyongyima esiteko kitingu esy’obutunganene ibanasanga-sangana n’abalaika abate batawa kandi n’erisyikala kera-na-kera embere sya Nyamuhanga. OO 415.2

Omubiri wa Kristo ng’omutonganiriri w’omundu akakanganibawa omu buminyereri bubuya obwo obwa Zekaria obuhambire okw’oyo oyu omuminyereri akaabugako ati “oyu erina liwe niwo mutahi. Akendisyahimba e hekalu y’Omwami Mukulu; kandi akendisyabya w’olukengerwa, kandi akendisyikala n’eritabala oku kitumbi [ky’Ise]; kandi akendisyabya muhereri oku kitumbi kiwe: kandi erihabula ery’obuholo likendisyabya ahokati-kati kabo babiri. Zekaria 6:12, 13. OO 415.3

Akendisyahimb’e Hekalu y’Omwami Mukulu.” Kristo, erilaba omu buhere bwuwe n’obusangania bwuwe, akabya musingyi kandi omuhimbi ow’e kanisa ya Nyamuhanga. Omukwenda Paulo akamukanayako mu “Kandi mwabĩrĩhĩmbwa oko kibanza ekyo abakwenda nʼabamĩnyererĩ batsũka, kandi Kristo nĩʼbwe ĩnene erĩkawataya engonde yʼenyũmba. Iye Kristo akahĩndanaya enyũmba yosĩ eyo haguma, nʼerĩũsũlyayo, ibye hekalũ yĩbũyĩrĩre busana nʼOmukama. Busana nʼerimatikana na Kristo, nenyũ nibya mũkahĩmbawa eribya obwĩkalo bwa Nyamuhanga busana nʼOmũlĩmũ Abũyĩrĩre.” Abanya Efeso 2:20-22. OO 416.1

” kandi bĩkalũa uku Yesu Kristo, omũtũlĩ wʼomwatsi oyuteregula, Omugala, akambere oyo walũbũkĩbawa oko luholo, omũtabalĩ, wʼabami bʼekihugo.Ukwʼoyukatwanza, kandi yo watubohola oko bibi byetu omo musasi wuwe, kandi oyo watuyira eribya bwami bwʼabahererĩ erikolera Nyamuhanga wuwe na Tata. Uku Yesu Kristo kubye olukengerwa, nʼobũtokĩ, kera na kera! Amina.”Eribisulirwa 1:5, 6. OO 416.2

Akendi “Asyabya mukulu, kandi asyahulwa mo Mugala wa Nyamuhanga Wʼendata Kutsibu. Omukama Nyamuhanga asyamuha ekĩtũmbĩ kyʼobwami kya tata-kulu wuwe Dawĩdĩ. Kandi asyatabalira ekihanda kya Yakobo kera na kera, nʼobwami buwe sibwendisyahwa. Luka 1:32, 33. Ng’omuhereri, Kristo litya ali haguma na Tata wuwe omu kitumbi ky’obwami kiwe. Eribisulirwa 3:21. Oku kitumbi haguma n’Oyo oyukayibesayaho kandi ow’erikota hali oyo oyuwabiriheka erisusumana lyetu n’eriheka amalige wetu,” “oyuwabya walengirweko omu syonzira esyosi ngatwe ku tukalengawako, nikwa mwatabya na kibi,” anatoka “eritsunira abo abakalengawako.” Hamabya omundundi oyukabihaya, tuwite omutonganiriri embere sya Tata.” Isaya 53:4; Abaebrania 4:15; 2:18; 1Yoane 2:1. Eritonagnirira liwe niry’omubiri oyo owahutalibawa kandi amabunangika, owabya n’engebe eyiteko kitingu. Ebyala ebyahutalibawa, olukanga olwatsimitawa, ebisando ebyatsandibawa, bikatonganirira omundu oyuwawa, oyu erilamibwa liwe lyagulawa omu buguli obutesyahwaho ng’obwo. OO 416.3

“N’erihabula ery’obuholo likendisyabya omukati-kati kabo babiri.” Olwanzo olwa Tata, olulingirirene n’olw’Omwana, nilwo musingyi w’omulamo busana n’abandu abahalaya. Yesu abere atali agenda mwabuga n’abiga buwe ati: “Oko kiro ekyo, mwasyabũlya omo lĩna lyage; sĩndĩbũga nenyũ nyiti, Nasyabũlya Tata busana nenyũ; kusangwa ye Tata abanzĩre. Abanzĩre kusangwa mũnyanzĩre, kandi kusangwa mwabĩrĩkĩrĩrya ko nalũa ewa Nyamuhanga.” Yoane 16:26, 27. Nyamuhanga abya “inyane omu Kristo, akasanga-sangania ekihugo ky’okwiye.” 2Banya Korinto 5:19. Neryo omu buhererya omu hekalu ey’e ndata, “erihabula ery’obuholo likendisyabya ahokati-kati kabo ababiri.” “Kusangwa Nyamuhanga mwanza ekihugo kyʼatya, kyaleka iniaha Mugala wuwe, Ekyusa kiwe, neryo oyũkamwĩkĩrĩraya siahere, nĩkwa abye nʼengebe yʼerikota.” Yoane 3:16. OO 416.4

Ekibulyo kiti e hekalu niki? Kikasubibawamondeke omu Masako Abuyirire. Ekinywa “Hekalu” ng’oku kikakolesibawa omu Biblia, kikakanaya, erimbere oku hema eyo Musa ahimba, eyabya kisosekanio eky’ebindu ebiri e lubula; kandi nibya yikakanaya oku “Hema eyinyini-nyini” eyiri omu lubula, eyo e hekalu ey’oku kihugo yabya yikakaniako. Oku luholo lwa Kristo obuhererya obwabya kisosekanio mubwahwaho. E “hema eyinyini-nyini” eyiri e lubula niyo hekalu ey’e ndagane enyihya. Kandi obuminyereri obwa Danieli 8:14 ng’oku bukabererera omu mwatsi oyu, e hekalu eyo bukakanayako yikatekawa eribya iy’e hekalu eyendagane enyihya. Okw’ihwererera ery’ebiro 2300, omu mwaka owa 1844, muhalaba ebyasa by’ebirimo minene oku kihugo isikuli hekalu. Busana n’ekyo obuminyereri obukabuga buti “Erihika okw’ihwa erya ebiro ebigonye bibiri n’amagana asatu; neryo e hekalu yikendisyeribwa,” butsira eritika-tika bukakanganaya oku hekalu ey’omu lubula. OO 417.1

Ekibulyo kiti e hekalu niki? Kikasubibawamo ndeke omu Masako Abuyirire. Ekinywa “Hekalu” ng’oku kikakolesibawa omu Biblia, kikakanaya, erimbere oku hema eyo Musa ahimba, eyabya kisosekanio eky’ebindu ebiri e lubula; kandi nibya yikakanaya oku “Hema eyinyini-nyini” eyiri omu lubula, eyo e hekalu ey’oku kihugo yabya yikakaniako. Oku luholo lwa Kristo obuhererya obwabya kisosekanio mubwahwaho. E “hema eyinyini-nyini” eyiri e lubula niyo hekalu ey’e ndagane enyihya. Kandi obuminyereri obwa Danieli 8:14 ng’oku bukabererera omu mwatsi ooyu, e hekalu eyo bukakanayako yikatekawa eribya iy’e hekalu eyendagane enyihya. Okw’ihwererera ery’ebiro 2300, omu mwaka owa 1844, muhalaba ebyasa by’ebirimo minene oku kihugo isikuli hekalu. Busana n’ekyo obuminyereri obukabuga buti “Erihika okw’ihwa erya ebiro ebigonye bibiri n’amagana asatu; neryo e hekalu yikendisyeribwa,” butsira itika-tika bukakanganaya oku hekalu ey’omu lubula. OO 417.2

Nikwa ekibulyo ekikulu oku byosi kikasigala isikiritasubibwamoekikabuga kiti: Eryerya e hekalu niki? Eribuga bati obuhereri obuli ng’obu obuhambire oku hekalu ey’oku kihugo likabugibawa ndeke omu Masako aw’e ndagane Engulu. Ibwa omu lubula mwanginabya kindu kyosi ekitolere eryeribwa? Omu Baheburaniya 9 eryeerya e hekalu ey’oku kihugo n’ey’omu lubula likakangiriribawa ndeke-ndeke liti: ” Hakuhi ebindu ebyosi omu bilayiro bikeribawa omu musasi; kandi ahate eryuta omusasi sihali erisangulwako ebibi. Neryo mukyabya ikitolerene kiti ebikolirwe ng’emitondekanirye ey’eby’omu lubula bitolere ibyeribwa omw’ebi [omusasi w’esyonyama]; nikwa ebindu eby’omu lubula ibyo bitolere ibyeribwa omubuhere obuwene kwilaba obu” (Baebrania 9:22, 23), nibya omu musasi ow’obuguli bunene owa Kristo. OO 417.3

Eryerya, ehosi omu buhereri obw’ekisosekanio n’omu binyini-nyini, litolere iryakoleka omu musasi: omu buhereri obw’erimbere, eryeribwa omu musasi ow’ebisoro; omu bwakabiri, eryeribwa omu musasi wa Kristo. Ng’enzumwa busana naki eryerya eri likatekawa erikolwa omu musasi, Paulo akatulago ati ahate eryuta omusasisihali erisangulwako ebibi. Erisangulwako kutse erilusyaho ebibi, ni mubiri owakendisyakolwa. Ibwa hangabya hati ekibi ekikundikenie oku hekalu, oku kihugo kutse omu lubula? Eki kyangaminyirwa okw’isubya obulengekania bw’oku buhererya obwabya kisosekanio; kusangwa abahereri ababya bakaherera oku kihugo, babya bakakola “erikwamana n’eky’erilangirako kandi ekyutsutsu eky’ebindu eby’omu lubula.” Abaebrania 8:5. OO 417.4

Obuhererya obw’omu hekalu ey’oku kihugo bwabyamoebipindi bibiri; abahereri babya bakaherera obuli kiro omu kyumba ekyerire, obwo engendo nguma nyisa omu mwaka omuhereri mukukulu inyakakola omubiri ow’engabane ow’eribuyira omu kyumba ekirengire eryera, busana n’eryerya e hekalu. Obunakya omubihya oyukayisubamo inyakaleta obuhere bwuwe oku lukyo lw’e hekalu neryo, inyabirihira ebyala byiwe by’oku mutwe ow’ekinyama ekikayitibawa ekyo, inyakabikula ebibi byiwe, obwo neryo, omu kisosekanio inyakayilusayabyoko n’erihirabyo oku buhere obwabya butsira kibi. Ekinyama ekyo neryo ikikakerawa. Omukwenda oyo ati: “Ahate eryuta omusasi,” sihali erilusibwako ebibi. “Engebe ey’omubiri yiri omu musasi.” Abalawi 17:11. Ekiragiro kya Nyamuhanga ekyabiritwibwa kyabya kikasonda engebe ey’omundu oyulyakola erilolo. Omusasi, owabya akimanaho busana n’engebe ey’omubihya eyigemwirwe, oyu erisingwa-lubanza liwe enyama eyo eryo yabya yikaheka, inyakatwalawa omuhereri omu kyumba ekyerire neryo inyatsatsangago oku lukimba olukasukuliraya, olu enyuma walwo yabya e risanduko eryabyamoEbihano ebyo omubihya alyaketa. Omu mukongo oyu, erilaba omu musasi, ekibi ikikalusibawa oku mubihya, omu kisosekaanio, ikyahiribwa omu hekalu. Eyindi migulu omusasi isyalitwalawa omu kyumba ekyerire; nikwa omunyoku w’enyama eyo omuhereri inyakalyago, ng’oku Musa abya akalagira abana ba Haruni, ati: “Nyamuhanga abaherekyo eriheka obukola-nabi obw’ekitunga eki.” Abalawi 10:17. Emikonga eyibiri eyosi yabya ytikakangania erilusya ekibi ky’oku mubihya oyulyayisubamo erihirakyo omu hekalu. OO 418.1

Omubiri owabya akakolwakw’abya akagenda atya, kiro oku kindi, erilaba omu mwaka owosi. Ebibi bya Israekli neryo ibikahekerawa omu hekalu, neryo ihakabya obwaga obw’omubiri ow’engabane bitoke erilusibwa muyo. Nyamuhanga mwalagira ati omukonga oweribuyira akolawe busana na buli kyumba. “Akendisyakola omukongo ow’eribuyira busana n’ahabuyirire, busana n’obutunda-tundirya obw’abana ba Israeli, kandi busana n’erihalya lyabo omu malolo wabo: neryo kw’akendisyakola atya n’oku hema y’erihindaniramwo, eyikine omu kati-kati kabo omu kati-kati k’obutunda-tundirya bwabo.” Omukonga w’eribuyira abya iniw’erikola n’okw’ihisiryo, “eryeryalyo, n’erhigulalyo oku butundatundirya obw’abana ba Israeli.” Abalawi 16:16, 19. OO 418.2

Ngendo nguma nyisa omu mwaka oku kiro eky’omukonga ow’eribuyira, Omuhereri inyakingira omu kyumba ekirengire eryera busana n’eryerya e hekalu. Omubiri owabya akakolwa eyo inyakagunzerera emikongo y’obuhereri eyakolirwe omu mwaka owosi. Oku kiro eky’omukonga ow’eribuyira ehyana hy’embe hibiri ihikaletawa oku lukyo lw’e hema y’erihindaniramwo, neryo ibakagusa kuhyo kw’akatuli, “akatuli akaguma busana n’Omwami Mukulu, n’akandi katuli busana n’embene ey’eritswa.” Omulondo owa 8. Embene eyabya yikawako akatuli busana n’Omwami Mukulu yabya yikabya iniy’erikerwa ng’obuhere obukalihirira ekibi busana n’abandu. N’omuhereri inyakaleta omusasi wayo w’omu kati k’olukimba olukasukuliraya neryo inyatsatsangago oku kitumbi ky’olukogo. Omusasi oyo kandi inyakatsatsangawa oku ihisiryo ery’obukwa eryabya likabya embere w’olukimba olukasukuliraya. OO 419.1

“Neryo Haruni akendisyahira ebyala byiwe ebyosi by’oku mutwe ow’embene eyikineho eyo, neryo inyabikulira kuyo kw’amalolo ogu abana ba Israeli, n’erihalya lyabo eryosi eriri omu bibi byabo, inyakahirabyo oku mutwe w’embene eyo, neryo akendisyabingirayo omu mbwarara mu hali iyikatwalawa omundu oyuwite akagala: n’embene eyo yikendisyabya iyihekire amalolo awosi iyatwalago omu kihuggo ekitikeremobandu.” Omulondo owa 21, 22. Embene ey’eritswa eyo isiyirsubula omu kilaliriro ekya Israeli, n’omundu oyulyatwalayo ikikamuyitsutsibawako eryoga omubiri owosi n’eryoya esyongyimba syiwe omu magetse atali asubula omu kilaliriro ekyo. OO 419.2

Omukonga owosi abya ateka-tekire erihira omu banya Israeli mw’obubuyirire bwa Nyamuhanga n’eripona ekibi liwe; kandi eryongera okw’ekyo, erikanganiabo ati sibangasa hakuhi n’ekibi bakabya butsira itunda-tunda nakyo. Obuli mundu ikikamuyitsutsibawako eryagalya omutima wuwe omugulu omubiri ow’eribuyirwa oyu akalolaya embere. Emibiri eyosi eyo abandu bakakola ibakahirayo luhande, n’ekitunga ekyosi ekya Israeli babya bakalaba omu kiro ekyo ibanemusaba, erisiba, n’eriyikubungula omu mutima mu kutsibu. OO 420.1

Omubiri owabya akakolwa kw’abya akakolwa atya ng’oku ebindu ebyobunya-lubula babya.” Neryo ekyabya kikakolwa omu kisosekanio omu buhereri obw’e hekalu ey’oku kihugo akakolawa omu kwenene omu buhereri obw’e hekalu ey’omu lubula. Omulamia wetu abere abirihetukira e lubula mwatsuka omubiri ng’omuhereri mukulu. Paulo akabuga ati: “Kristo syalityingira omu myanya eyerire eyikolirwe omu byala, eyiri bisosekanio eby’ebiri bya kwenene; nikwa omu lubula ilwo-lwene-lwene, atoke eribanikaembere sya Nyamuhanga busana netu. Abaebrania 9:24. OO 420.2

Emyatsi y’okwenene emikulu-mikulu eyihambire oku mukonga ow’eribuyira yikakangiririhbawa omu buhereri obwabya kisosekanio. Ekindu ekindikwa omu kitswa ky’omubihya ikikaligawa; nikwa ekibi ekyo omusasi ow’ekiryitibawa ekyo isyalisangulaho ekibi ekyo. Omuhanda neryo inyakahiribawaho ogu ekibi ekyo kyangahiribwa omu hekalu. Omw’ihongayo omusasi w’omubihya inyakaliga obutoki obw’Ebihano, inyatondogola eribyako-lubanza liwe erilaba omw’itwa Ebihano, neryo inyakangania erisonda liwe busana n’eriganyirwa erilaba omw’ikirirya omu mulamia oyukendisyasa; nikwa oku ndambi eyo abya akabya isyali aboholerwa iguma okw’itswera-lubanza ery’Ebihano. Oku kiro eky’omukonga ow’eribuyirwa, omuhereri mukulu inyamabirilusya ehongo y’oku bandu, inyakagenda omu kyumba ekirengire eryera inyane n’omusasi ow’ehongo eyi, neryo inyatsatsangago oku kitumbi ky’olukogo, endat oku bilayiro, erikola ekyo bikasonda., Neryo, omu mitsye yiwe ey’obusangania, inyakaheka ebibi ebyo neryo inyalusyabyo omu hekalu. Neryo inyhakahira ebyala bywie by’oku mbene ey’eritswa, inyatondogola ebibi byosi, neryo omu kisosekanio, inyakayilusayabyoko n’erihirabyo okumbene eyo. Neryo embene eyo iyikahekabyo iyabirilusyaho, neryo ibikatwalawa ng’ebyabiri higreulwa hali oku bandu. OO 420.3

Obuhereri obw’abaheri omu mwaka owosi omu kyumba ky’erimbere eky’e hekalu, “eyihya w’olukimba olukasukuliraya” olwabya luyi kandi olwabya lukagabania aherire h’oku kitala-tala ekyabya eyihya, akimanaho busana n’omubiri ow’obuhereri ogu Kristo atsuka erikolaomugulu ahetuka endata. Abya akabya mubiri w’omuhereri omu mubiri w’obuhereri owa buli kiro erireta embere sya Nyamuhanga y’omusasi ow’ehongo y’ekibi, kandi n’obukwa obwabya bukahetukahaguma n’emisabe eya Israeli. Kristonayo kw’abya akatongana omu busasi wuwe embere sya Tata busana n’ababi, n’erikangya embere syiwe kandi, emisabe ey’ababihya abakayisubamo, haguma n’akakumbo ak’obutunganene bwuwe. OO 421.1

Eyo eryikirirya ery’abiga ba Kristo mulyamukwama akahetuka erilwa omu meso wabo. Hano amaha wabo niho abya, Paulo mwabuga ahti, “ogu tukaganiraya tuti tuwiteng’ekyuma ekyo obwato bukimanirako omu ngetse busana n’engebe yabo, ibanasikire kandi ibanatekene, kandi erikingiramoomukati k’olukimba olukasukuliraya; eyo omutuli w’enzira akingira busana netu, na Yesu nibya, oytuwabya abere muhereri mukulu kera-na-kera. “Butsira omu musasi ow’esyombene n’esyonyana sy’esyonde, nikwa erilaba omu musasi wuwe iyuwene-wene mwingira muyo engendo nguma omu kyumba ekyerire, inyabiritutungira eritongolibwa busana netu kera-na-kera. OO 421.2

Eribuga ebyasa by’ebirimo ikumi na munani omubiri ono ow’obuhereri mwaloly’embere omu kyumba ky’erimbere eky’e hekalu. Omusasi wa Kristo, inayakatonganirira abiykirirya abayisubiremo, mwabana erilma lyabo n’eririgwa embere sya Tata, nikwa ebibi byabo mubyikala ibine omu bitabo omu bihandikire. Ng’omu mubiri ow’ekisosekanio habya omubiri ow’eribuyira oku muhindo ow’ekirimo, neryo omubiri wa Kristo busana n’eritongolya omundu atali ahwa hali omubiri ow’eribuyira busana n’erilusya ebibi by’omu hekalu. OO 421.3

Buno nibwo buhererya obwatsuka omugulu ebiro 2300 byahwa. Oku ndambi eyo, omuminyereri Danieli ng’oku asangawa inyabiritulago, omuhereri wetu Mukulu mwingira omu kyumba ekirengire eryera, erikola ekitsweka ky’erigunzerera eky’omubiri wuwe omukulu—eryerya e hekalu. OO 421.4

Nga kera ebibi eby’abandu byabya bikahiribwa oku hongo y’ekibi neryo, omu kisosekanio, erilaba omu musasi wakyo inyakahirabyo, oku hekalu, neryo omu ndagane enyihya ebibi eby’abandu abakayisubamo omw’ikirirya bikahiribawa oku Kristo, neryo obwo byamatwalibwa omu hekalu ey’omu lubula. Kandi ng’oku eryerya ery’ekisosekanio erya e hekalu ey’oku kihugo lyabya likahwererera omw’ilusya ebibi byabo ebyabya bikatundya-tundyayo, neryo eryerya linyini-nyini ery’e hekalu ey’omu lubula yabya iniy’erihwererera omw’ilusyakyo, kutse erisangulakyo, ebibi ebisakirwemwo. Nikwa eki kite kyakolwa, hakatolera ihabyaho erikulbungula ebitabu ebyo ebisakiremoeritwamonga nindi, batolere eritunga ebibuya ebikalwa omu mukonga ow’eribuyirwa erilaba omw’iyisubamo ebibi n’eryikirirya omu Kristo. OO 421.5

Neryo abo abagendera omu kyakakala eky’ekinywa ky’obuminyereri mubalangira bati, omu kitswa ky’eryasa oku kihugo okw’ihwa ly’ebiro 2300 omu mwaka owa 1844, Kristo oku ndambi eyo mwingira omu kyumbaekirengire eyera omu hekalu ey’omu lubula erikola omubiri ow’erikuningira ow’eribuyira omw’iyiteka-tekera eryasa liwe. OO 422.1

Kandi mukyalangirwa kiti, omugulu ehongo y’ekibi yabya yikakangania oku Kristo ng’obuhere, n’omuhereri mukulu abya akimanaho busana na Kristo ng’omusangania, Embene ey’eritswa yabya yikakangania Satani, oyuli nzuko y’ekibi, oyu ebibieby’abandu abakayisubamobikendisyahiribwako oku muhindo. Omuhereri mukulu, busana n’omusasi ow’ehongo ey’ekibi, omugulu alusayaho ebibi omu hekalu, inyakahirabyo oku mbene ey’eritswa. Kristo, busana n’omusasi wuwe, omugulu akalusaya ebibi eby’abandu buwe erilwa omu hekalu ey’omu lubula oku muhindo ow’obuhererya bwuwe, akendisyahirabyo oku Satani, omw’itswerwa, oyukendisyatekwa eriheka erisuyira ery’erigunzerera. Embene ey’eritswa iyikahigirawa omu kihugo ekitikeremomundu, isiyirisubula omu luhindano olwa Israeli. Ku litya Satani akendisyalusibwa eyiri Nyamuhanga n’abandu, neryo akendisyasangulwa isyangaswabyaho inyaguswa omw’itogota ery’ekibi n’ababihya OO 422.2