Go to full page →

EKIHANDE EKYA 25—EBIHANO BYA NYAMUHANGA EBITEBINDUKA OO 433

“Kandi eHekalũ ya Nyamuhanga omo lubula moyakingulwa, nʼerĩsandũko lyʼendagano yiwe molyabutuka omo Hekalũ yiwe. Neryo mohabya erĩpalya, nʼemirenge, nʼemĩlũmo, nʼomũsĩkĩ, nʼamatwa manene-manene. Eribisulirwa 11:19. Erisanduko ery’Ebihano bya Nyamuhanga liri omu ahalengire eribuyirira, ekyumba ekyakabiri eky’e Hekalu. Omu buhererya obw’e hekalu ey’oku kihugo, eyabya “yikakola ng’eky’erilagirirako kandi ekyutsutsu eky’ebindu eby’omu lubula,” ekyumba kino kyabya kikakyungulwa oku Kiro Kikulu ekya Eribuyira busana n’eryerya e hekalu. Busana n’ekyo erirangirira liti e hekalu ya Nyamuhanga muyakyungulwa omu lubula n’erisanduko ery’Ebihano byiwe muyalangirwa likakanaya oku ikyungukala erya ahalengire eribuyirira ah’omu hekalu ey’elubula omu mwaka owa 1844 Kristo akingiramoeriyakola omubiri ow’erigunzerera owa Eribyira. Abo erilaba omw’ikirirya ababya bakwamire Omuhereri Mukulu wabo akingira omu buhererya omu kyumba ekirengire eryera, mubalangira erisanduko ery’endagane. Ng’oku banasangwa ibabirisoma oku mwatsi ow’e Hekalu mubahika okw’iyitegererya embinduka eyabya yabere omu buhererya eyo, neryo mubalangira bati oku ndambi eyo Yesu abya inyakakola embere sy’erisanduko ly’Ebihano lya Nyamuhanga, inyakebembetaya omusasi wuwe eritonganirira ababihya. OO 433.1

Erisanduko ly’Ebihano eryabya omu hekalu y’oku kihugo lyabyamoebisayi bibiri eby’amabwe, okwabya kusakire emigambo y’Ebihano bya Nyamuhanga. Erisanduko lyabya kibikiro buyira eky’amabwe aw’Ebihano, n’eribyaho ery’Ebihano by’obunya-lubula bino irikahalyo endundi n’obubuyirire. Omugulu e hekalu ya Nyamuhanga yakyungulawa omu lubula, erisanduko ery’endagane yiwe mulyalangirwa. Omu kati k’ahalengire eribuyirira, omu hekalu omu lubula, Ebihano by’obunya-lubula bihandiremoomu musindo owabuyirire — Ebihano ebyabugibawa Nyamuhanga iyuwene-wene omu kati k’emipuro ey’olubula ey’e Sinayi kandi byamasakangwa omu munwe wuwe iyuwene-wene oku bisayi by’amabwee. OO 433.2

Ebihano Bya Nyamuhanga ebiri omu hekalu omu lubula niyo nzuko yini-nyini, eyilwireko emigambo eyisakire oku bisayi eby’amabwe kandi ebyo Musa asakanga omu bitabu ebitanu ebitsukire omu Biblia byabya kisakango ekitemoBiblia. Abo abahika okw’iyitegererya enzumwa ngulu kutsibu eyi mubasondolwa batya erilangira emibere yitebinduka ey’Ebihano bibuyirire eby’obunya-lubula. Mubalangira, omu muhanda ogu bate batalangiriramo, amaka aw’ebinywa by’Omulamia biti: “Kusangwa ngabũga nenyũ kwenene, nyiti, Erĩhĩka aho lubula nʼekihugo byasyahweraho, sihali akakwararĩ kutse katondĩ kʼoko Migambo akakandĩsyalũa oko Migambo erĩhĩka aho ebyosĩ byasyabererera.” Matayo 5:18. Ebihano bya Nyamuhanga kusangwa n’ibisula liwe, ebiri kisakango kiwe eky’emibere, niby’eribyaho kera-na-kera nga “omulangiri muyiketerwa omu lubula.” Sihali ilagira na liguma eryalusibirweho; sihali katondi kutse okw’abindwire. Omusakangyi w’esyonyimbo ati: “…Ekinywa kyawu kyimene ndeke omo lubula.” “Erilayira liwe eryosi nirya kwenene. Likimanaho kera-na-kera.” Esyonyimbo 119:89; 111:7, 8. OO 434.1

Omu kati-kati k’e bilayiro muli ekilayiro ekyakani, ng’oku kyatsuka eritulwa kiti: “Wibuke ekiro ky’e Sabato eriyirakyo mukibuyirire. Wukendisyakola omu biro ndatu, n’eribuga emibiri yawu eyosi: nikwa ekiro ky’akalinda ni Sabato ey’Omwami Mukulu Nyamuhanga Wawe: omu kiro ekyo siwendisyakolamomubiri owosi-wosi, iwe, n’omw’anabya mugala Wawe, n’omw’anbabya mwali wawe, n’omw’anabya amugombe Wawe ow’obulume n’omw’anabya omugombe Wawe ow’obukali, n’omusyanabya esyonde syawe esikalima, n’omw’anabya omunya hali oyuli oku Wawe: kusangwa omu biro ndatu Omwami Mukulu mwahangika olubula n’ekitaka, engetsi, n’ebyosi ebiri mubyo. OO 434.2

Omulimu wa Nyamuhanga mwasondola emitima ey’abandu abo abasoma Ekinywa kiwe. Mubayiminya ng’oku babiriketa omugambo ono omw’iketa ekiro ky’eriluhuka eky’Omuhagiki. Mubatsuka erikubungula esyonzumwa esirekire ibasikya ekiro eky’erimbere eky’e yenga omu kitswa eky’ekiro ekyo Nyamuhanga eraya. Mubatabana bwimiri bwosi omu Masako obukabuga buti ekilayiro ekyakani mukyalusibwaho, kutse obukakanganaya ng’oku e Sabato yabindwirwe; omuyisa owatsuka erisikya ekiro eky’akalinda mwatalusibwa kukyo. Basangawa ibakasondekanaya kutsibu eriminya n’erikola erisonda lya Nyamuhanga, litya, babere bakayilangira ng’abatwi b’ebvilayiro byiwe, emitima yabo muyosulamoeriyiswekera, neryo mubakangania eryoloba lyabo oku Nyamuhanga omw’iteya e Sabato yiwe yibuyirire. OO 434.3

Muhabyaho erirengaho kutsibu eribugaho eryikirirya lyabo. Obuli muguma inyakalangira ati e hekalu y’oku kihugo yamabya ini kisosekanio eky’e hekalu ey’omu lubula, ebilahyiro ebiri omu hekalu ey’oku kihugo byabya ibyan’e bilayiro ebiri omu hekalu ey’omu lubula; kandi bati eririga okwenene okuhambire oku hekalu ey’omu lubula kyabyamoeririga ebyo Ebihano bya Nyamuhanga bikabuga n’eriyitsutsa busana n’e Sabato ey’ekilayiro ekyakani. Hano niho habya eky’embita eky’erigana n’erilwa n’erikumbula Amasako eryabisula obuhereri bwa Kristo omu hekalu ey’omu lubula. Abalume mubalengaho erikinga oluyi olu Nyamuhanga abirikyungula, n’erikyungula oluyi olu abirikinga. Nikwa “Oyo oyukakyungula, isihali mundu wangakinga; kandi akakinga isihali mundu wangakyungula,” mwasangwa inyabirbuga ati: “Usake oko mũlaĩka wʼekanĩsa yʼeFĩladelfia, uti, Oyuli mũbũyĩrĩre, nʼoyuli kwenene, oyuwite ekifungulo kya Dawĩdĩ, nʼoyukakingula, isihali oyo wasyakingaho, nʼoyukakinga, isihali omundu oyukakingula, akabũga ebĩnywa ebĩ ati, Nyĩnasĩ emĩbĩrĩ yawe. Lebaya, nabĩrĩhĩra embere syawe Olũyĩ lũkĩngwĩre, isihali mundu wangatoka erikingalo, kusangwa uwite amaka make, kandi wabĩrĩteya ekĩnywa kyage, isulitagana erĩna lyage.” Eribisulirwa 3:7, 8. Kristo asangawa inyabikinga oluyi, kutse obuhereri, olw’ahabuyirire kwilaba, ekyakakala kyabya ikinemukolerya erilwa omu lukyo olukyungukere olw’e hekalu omu lubula, n’e kilayiro ekyakani mukyakanganibwa ng’oku kine omu bilayiro ebirimwo; ekyo Nyamuhanga ahiraho, sihali mundu wangalusya kyoho. OO 435.1

Abo ababya ibabiriliga ekyakakala ekihambire oku buhereri bwa Kristo n’eribyaho kera-na-kera ery’Ebihano bya Nyamuhanga mubabana bati bino nibyo byabya myatsi y’e kwenene eyikanganibirwe omu kitabu eky’Eribisulirwa 14. Amakwenda aw’ekihande kino alimoerikunga erya ngendo isatu eriri ly’eriteka-teka abikali b’oku kihugo busana n’eryasa ly’Omwami Mukulu engendo eyakabiri. Ekirango ekikabuga kiti: “Endambiy’eritsweramo esyombanza liwe yabirihika, kikakanganaya okw’ikingwa ery’omubiri wa Kristo ow’obuhereri busana n’omulamo w’abandu. Kikakanganaya omwatsi w’okwenene owatolere inyatulwa erihika okw’ihwa ly’obutonganiriri bwa Kristo neryo akendisyasubula oku kihugo eritwala abandu buwe bw’eyali. Omubiri ow’eritwa esyombanza owatsuka omumwaka owa 1844 niw’eriloly’embere erihika aho syombanza esy’abandu abosi syasyatwibwa, esy’abosi abaliho n’abaholi; kikaminyisaya kiti akendisyaloly’embere erihika okw’ihwaho ery’olukogo. Erilangira ati abandu bakayiteka-teka eryimana omw’itwa esyombanza, obukwenda obwo buykabiririkira abandu ” Nĩkwa abosĩ abakakola nabi, isibawite Emigambo, basyahera butsira Migambo. Kandi abosĩ abakakola nabi, ibanawite Emigambo, basyatswerwa omo Migambo. Kusangwa Nyamuhanga Sĩalĩtũngananaya abakowa Emigambo omo matwĩ masa. Nĩkwa abakakola ebyo Migambo ikahana, bo basyatũngananĩbwa. Kusangwa Ebihanda sibiwite Migambo nĩkwa omugulu bakakola ebyo Migambo ikategeka nʼomutima owene, bakahĩra emigambo yabo, nomo batanawite Emigambo. Kusangwa bakakangaya emikolere yʼEmigambo ngʼĩsakĩre omo mitima yabo. Obunya-mutima bwabo bũkakangaya ko biri bitya. Amalengekanĩa wabo akahandikirirabo kutse erihanganirabo. Engulu Yowene eyo ngatũlaganaya iti, Ko kyasyabya kitya oko kiro Nyamuhanga asyatswera, omwisi wa Kristo Yesu, emyatsi nʼamalengekanĩa wʼabandu ebĩbĩsamĩre.” Abanya Roma 2: 12-16. Eryikirirya nirya mubongo erilangira wuti wukategaya Ebihano bya Nyamuhanga; kusangwa, “ahate eryikirirya kikalire erimutsemesya.” Kandi “omwatsi wosi owatalwire omw’ikirirya ni kibi.” Abaebrania 1:6; Abanya Roma 14:23. OO 435.2

Erilaba omu mulaika ow’erimbere, abandu bakabirikirawa “erisaga Nyamuhanga, n’erimuha olukengerwa” n’erimuramia iyo ng’omuhangiki ow’esyonyubula n’ekihugo. Erilangira bati bakakola eki, bakatolera ibolobera Ebihano byiwe. Omunya-menge akabuga ati: “enduli y’omwatsi oyu yeyi, ebyosi byabiryowibwa. Gubahe Nyamuhanga, utegaye ebihano biwe, kusangwa ebi byo bitolere ndeke busana n’obuli mundu” Omugambuli 12:13. Ahate eryolobera Ebihano byiwe sihali eriramia eryangatsemesya Nyamuhanga. “Kusangwa erianza Nyamuhanga ni ʼkwama ebihano biwe, kandi ebihano biwe sĩbĩkalĩre.” Oyo oyukalusaya okutwe kwuwe kw’okw’owa Ebihano, n’emisabe yiwe nayo yikendisyabya nye.” 1 Yoane 5: 3; Emisyo 28:9. OO 436.1

Olumimbi olw’eriramia Nyamuhanga luhandire oku nzumwa yiti iyo niyo Muhangiki kandi ati ebihangikwa byosi bikabana eribyaho busana nayo. Kandi omu Biblia ehosi-hosi ohw’akasonda ati bamusikaye n’erimuramia, endata oku syo nyamuhanga esy’abakafiri, hakakanganibawa obwimiri obw’obutoki bwuwe obw’obuhangiki. “Esyonyamuhanga esyosi esy’ebihanda ni sisumba: nikwa Omwami Mukulu mwakoha esyonyubula.’ Esyonyimbo 96:5. “Omubuyirire ati, neryo wanganyisosekania na mundundi, kutse nangalingirirana na mundu wahi, kwehi? Sumbira ameso Wawe w’endata, kandi lebaya nganindi oyuwahangika ebindu ebi ebyosi.” “Omwami Mukulu oyuwahangika esyonyubula; Nyamuhanga iyuwene-wene oyuwahangika ekihugo n’erikolakyo akabuga ati: .... N’ingye Omwami Mukulu; kandi sihali gundi.”Isaya 40:25, 26; 45:18. Omusakangyi w’ekitabu eky’Esyonyimbo akabuga ati: Wuminye wuti Omwami Mukulu niyo Nyamuhanga: niyo watukola, kandi s’itwe twayikola.” “Mwase, muyire turamaye n’eryunama..: muyire tukukame embere sy’Omwami Mukulu omuhangiki wetu.” Eyonyimbo 100:3; 95:6. N’ababuyirire abakaramaya Nyamuhanga omu lubula bakabuga ng’enzumwa eyikaleka inyatolera eriramibwa bati: “Omukama wetu na Nyamuhanga wetu! Uwe utolere eribana olukengerwa, nʼerĩsĩkya, nʼobũtokĩ, Kusangwa wahangika ebindu byosĩ, Kandi busana nʼerisonda lyawe mobyabyaho kandi mobyahangikwa.” Eribisulirwa 4:11. OO 436.2

Omu Eribisulirwa 14, abandu bakabirikirawa eriramia Nyamuhanga; n’obuminyereri bukakanganaya ekitunga ky’abandu abakalinda Ebihano bya Nyamuhanga, erilusirirya oku bukwenda obw’abamalaika abasatu. Ekiguma ky’oku bilayiro ebi kikakanganaya Nyamuhanga ng’Omuhangiki. Ekilayiro ekyakani kikabuga kiti: “Ekiro eky’akalinda ni Sabato ey’Omwami Mukulu Nyamuhanga Wawe:... kusangwa omu biro ndatu Omwami Mukulu mwakola olubula n’ekitaka, esyongetsi, n’ebyosi ng’oku birimwo, neryo mwaluhuka ekiro ky’akalinda: ekyo nikyo kyaleka Omwami Mukulu inyatsumula ekiro ky’e Sabato ekyo, neryo amahigulakyo mu kibuyirire.” Erilwayo 20:10, 11. Erihambana n’e Sabato, Omwami Mukulu akasubira inyabuga ati ni “kaminikalo,... imwnaminya muti n’ingye Omwami Mukulu Nyamuhanga wenyu.” Ezekieli 20:20 N’enzumwa yikahebawa yiti: “Kusangwa omubiro ndatu Omwami Mukulu mwakola olubula n’ekitaka, n’okukiro eky’akalinda mwaluhuka, neryo amasuba-subana.” Erilwayo 31:17. OO 437.1

“Omubongo ow’e Sabato ng’ekibukyo ky’obuhangiki ali ati yikikala iyinemukangya enzumwa eyikaleka eriramia iryatolera Nyamuhanga.” — kusangwa niyo Muhangiki, netu tuli bahangikwa byiwe. “E Sabato neryo yiri oku musingyi w’obuhangiki winyini-nyini ow’eriramia ery’obunya-lubula, kusangwa yikakangiriraya okwenene okukulu oku omu musindo oguwene kutsibu kwilaba eyosi, kandi sihali kindi kindu ekyahiribawaho ekikakola omwatsi oyu. Obwimaniro obw’eriramia ly’obunya-lubula, butsira obw’ekiro ky’akalinda lisa, nikwa obw’eriramia eryosi, buli omu ngabane eyiri aho kati-kati k’Omuhangiki n’ebihangikwa byiwe. Enzumwa engulu eyi siyangasangulwaho, kandi siyitolere yikibiriranwa.” Nibya J.N. Andrews, omu kitabu ekya History of the Sabath, Ekihande ekya 27. Ni busana n’eryikalya okwenene oku kw’omu bulengekania bw’abandu, kyo kyaleka Nyamuhanga inyahiraho e Sabato omu Edeni; neryo enzumwa eyikakanganaya ng’oku iyo niyo muhangiki yamabya iyinemuloly’embere eribya nzumwa eyangaleka itwamuramia, e Sabato yambabya iyikendisyaloly’embere eribya kaminyikalo kabwo kandi ekibukyo. E Sabato kuyalitegibawa abandu bosi oku kihugo, ebirengekanio by’abandu n’ebyo banzirebyangabere ibikasondolawa erikolya oku muhangiki ngayo musa ow’erisikya n’eriramya, neryo isihangabere omundu wosi oyukaramaya esisumba, kutse omundu oyutikiriraya oku Nyamuhanga, kutse omukafiri. Eriteya e Sabato ni kaminyikalo ak’obwolo-bwolo oku Nyamuhanga, “Oyo oyuwahangika olubula, n’ekitaka, n’esyongetsi, n’esyongununuko sy’amagetsi.” Kikanganaya kiti obukwenda obukalagira abandu eriramia Nyamuhanga n’eriteya ebilahyiro byiwe bukabirikira eriteya ekilayiro ekyakani. OO 437.2

Oku lundi luhandi olw’abo abakategaya Ebihano byaNyamuhanga kandi ibawite eryikirirya erya Yesu, omulaika owakadsatu akahula ekindi kitunga, obu, busana n’ebihalyo syabo erikunga likahebawa liti: “Neryo omũlaĩka wʼakasatu mwakwama abandi bamalaĩka babiri, mwabũga nʼomulenge munene ati, Omundu amaramya enyama eyo nʼesanamu eyo, nʼerĩhĩrwa kʼolusako oko mbũmo yiwe, kutse oko byala biwe, asyapũlya oko bĩnyũ bya Nyamuhanga, ebĩnyũ byʼerihitana liwe ebyo abĩrĩũta butsira erĩhĩrwa kwʼamagetsi omo lũtehĩ lwʼobukali buwe! Kandi asyagalĩbwa omo muliro nʼomo kirimi embere wʼabamalaĩka babũyĩrĩre, nʼembere wʼEkyana kyʼEmbũlĩ.” Eribisulirwa 14:9, 10. Hatolere ihabya erikumbula erihikire imuhabya eriyitegererya obukwenda obu. Ekinyama, ekisosekanio, n’akaminyikalo bikaminyisyaki, kwehi? OO 438.1

Omulondo ow’obuminyereri aho ebisosekanio ebi bikasangawa akatsuka na Eribisulirwa 12, na ekiyoka ekyasondekanaya eribulegetya Kristo akabutwa. Ekiyoka kikakanibawako eribya ini Satani (Eribisulirwa 12:9); iyo niyo wakuna Herodi eryita Omulamia. Nikwa omukwenda omukulu owa Satani omw’ilwa na Kristo n’abandu buwe omu byasa by’ebirimo eby’erimbere-mbere eby’obu Kristo abya ini Empaya ey’e Roma, omu obutikirirye bwabya ini enyikirirya eyitabere. Obwo, omugulu ekiyoka, erimbere kikaminyisaya Satani, oku gundi mugulu ni kaminyikalo aka e Roma enyikafiri. OO 438.2

Omu kihande ekya 13 (emilondo eya 1-10) ekinyama ekindi kikatondogolawa, “ekiri ng’engwe,” ekyo ekiyoka kyaha “obutoki bwakyo, n’ekitumbi kyakyo eky’obwami, n’amaka manene.” Akaminyikalo aka, aba abahakani abanene ng’oku babiryikirirya, bw’obunya Papa, obwimaya obutoki n’ekitumbi n’amaka ebyo empaya eya e Roma eyakera yabya nabwo. Kikakanibawa oku kinyama ekiri ng’engwe ambu: “mwahebwa obuno obukakanaya ebindu ebikalire n’ebitsumi. ... Neryo mwakumbula obuno bwuwe eritsuma Nyamuhanga, eritsuma erina liwe, n’e hekalu yiwe, n’eritsuma abo abikere omu lubula. Neryo mwahebwa erilwa n’abagombe buwe, n’erikindabo: n’obutoki mubwamuhebwa oku bihanda byosi, n’oku mibuge, n’oku bihanda.” Obuminyereri buno, obuli hakuhi n’eribya ibusosene n’eritondogola ery’akahembe akake ng’oku kali erya Danieli 7, ahate eritika-tika bukakanaya oku bwa-papa OO 439.1

“Muyahebw’obutooki eritabala eribuga emikera makumi ani n’abiri.” Kandi, omuminyereri oyo akabuga ati: “Munalangira omuguma w’oku mitwe yakyo ng’eyihutere ekironda ekiri ng’ekikendiholyayo.” Kandi ati: Oyo oyukatwala abandu b’omu bunyewa nayo akendisyagenda omu bunyewa: Oyo oyukita omu muyali akendisyitibwa omumuyali.” Emikera makumi ani n’ibiri kyan’ekiguma na” Omugulu, emigulu n’ekitsweka ky’omugulu,” ebirimo isatu n’embindi, kutse ebiro 1260, ebyha Danieli 7—omululu w’obutuku omugulu obutoki obw’obunya Papa bwabya ini bw’eryagalya abandu ba Nyamuhanga. Omululu w’obutuku ono, ng’oku ebipindi ebikwamire bikakananaya kugo, mwatsuka n’eritabala oku kihugo ekyosi n’obutoki obw’obunya Papa, omu mwaka owa 538 Yesu abutirwe, neryo amahwerera omu mwaka owa 1798. Oku ndambi eyo oyuwabya ini papa erihe ly’amalwa erya ebu Franza mulyamuhamba, amatwalwa mu munyewa, neryo obutoki bw’obunya Papa mubwatunga ekironda kyabwo ekiri ng’ekikendiholyabwo, n’erilagula mulyabererera, liti: Oyo oyukatwala abandu b’omu bunyewa nayo akendisyagenda omu bunyewa.” OO 439.2

Oku ndambi eyo, ekindi kisosekanio mukyakanganibwa. Omuminyereri oyo ati: “Munalangira ekindi kinyama kikahuluka erilwa omu kihugo; kandi kyabya ikiwite amahembe abiri g’ekyana ky’embuli.” Omulala owa 11. Erisosa ery’ekinyama eki n’omusindo ogu kyahanganiramo ebyosi bikakanganaya biti ekihugo eryo kikaminyisaya siriri ngayo awakanganibirwe omu bisosekanio ebye’nyuma kwikyo. Amami makulu-makulu awabiritabala ekihugo mwakanganibwa iyo omuminyereri Danieli ng’ebinyama ebikalya esindi nyama, bikahangana omugulu “amahunga ani aw’ekyanya abuhirira oku ngetse enene.” Danieli 7:2. Omu Eribisulirwa 17 omulaika mwasobolya ati amagetsi kikaminyisaya abandu tetete, n’ekunze y’abandu, n’ebihanda by’abandu, n’emibuge.” Eribisulirwa 17:15. Amahunga ni kaminyikalo ak’erihalikana. Amahunga ani aw’ekyanya erihalikana oku ngetsi enene kikaminyisaya ebindu ebikalihire ebikalangirawa ahali erikinda n’embirinduke ebilwiremoamami eritunga obutoki. OO 439.3

Liriryo ekinyama ekiwite amahembe awali ng’awekyana ky’embuli. (Yoane) mwalangirakyo “kikalwa omu kihugo.” Omu kitswa ky’erikinda awandi matoki ikyanayihiraho, ekihugo eryokikimanira likatolera iryahangana erilwa omu kitsweka ky’ekihugo eyikere amalingwa-lingwa w’abandu neryo iryakula lyolo kandi n’obuholo. Neryo siryangahangene omu kati-kati k’ebihanda by’ekihugo ebinemukakalikana—engetsi eyitabangunkire eyo eya “ebitunga by’abandu, ekinzigiri ky’abandu, n’ebihanda, n’emibuge” Likatekawa erisondibwa omu kihugo mama-w’ebihugo eky’eBuwa-lyuba. OO 440.1

N’ihanga lyahi ery’omu kihugo kihya eryabya irinemuhangana eriyabya lya butoki omu mwaka owa 1798, irikaha amaha nga niry’amaka kandi erikulu, kandi ekihugo kyosi ikyananza eriminya kulyo n’erihuka-hukiralyo? Wamatugerera ekisosekanio ekyo ku ndeke wukalangira isihali kibulyo kyosi. Ekihugo liguma lisa niryo likaberereraya ebitondire omu mibere y’ekihugo eri; Ahate kibulyo likakanganaya oku Amerika Eyihambene-mutwe-na-kuboko (United States of America). Kandi obuli ndambi ekirengekanio, hakuhi ebinywa binyini-nyini, eby’omusakangyi omubugi w’omu bandu abirikolesyabyo butsira isobya n’omutuli w’ebindu ebyabyaho kera akatondogola ekihugona n’erikula ery’erihannga lino. Ekinyama ekyo mukyalangirwa “kikahangana erilwa omu kihugo;” kandi, erikwamana n’babindula, ekinywa eky ikabugibawako hano ambu “kikahangana” wamahulakyo ng’oku kine kikaminyisaya “erikula kutse eririlasa ng’ekiti ku kikalasa erilwa omu kitaka.” Kandi, ng’oku twabirilangira, ekihugo eryo likatolera iryahanganaomu kitsweka ky’ekihugo eyiri amalingwa—lingwa w’abandu. Omusakangyi w’ebitabu oyuwasibwe kutsibu, akatonda ekihugona ery’ekihugo erya Amerika Eyihambene-mutwe-na-kuboko, akakanaya oku “erikumbo ery’ekihugo na liwe erilwa omu buyira,” kandi akabuga ati: “Ng’oluseke oluli bukutu mutwakula twamabya empaya.” — Nibya G.A. Townsend, omukitabu ekya Ekihugo ekihya kikagenekwa n’ekyakera, oluyani olwa 462. Olupapura olw’emyatsi olwa e Bulaya omu mwaka owa 1850 mulwakania oku Amerika Eyihambene-mutwe-na-kuboko mulwahulayo moempaya ey’eritikya, eyabya iyinemu “butuka,” kandi “omu kati-kati k’obukutu obw’ekihugo obuli kiro obukongera oku butoki bwayo n’eriyisyeta lyayo.” Bilwire omu Te Dublin Nation. Ekyasakawa Edward Evarett, omu mukania wuwe owahambire oku batibiti abatsuka, mwabuga ati: “Mubarondekania akanya akayiherere, isiririlwa na lindi busana n’eritendiminywa lyalyo, kandi isiriwite bubi omw’ibya hali oku wandi, aho akakanisa kake aka Leyden kanginayisyandirira omu bwiranda obwa eryitwiramoekihikire? Talebaya ebipindi by’ekihugo eby’amaka ebyo omw’ikinda eriri lya buholo, . . .. ku babiriheka esyobendera sy’omusalaba!” Bilwire omu mukania owahebawa e Plymout, Massachusetes, owa 22 omukera owa 12, 1824, oluyani olwa 11. OO 440.2

“Kandi yabya yiwite amahembe abiri ng’aw’ekyana ky’embuli.” Amahembe aw’ekyana ky’embuli akakanganaya obusuko, eribya butsira lubanza, n’obwolo-bwolo, ebisimisyo ebya Amerika eyihambene mutwe-na-kuboko ng’oku omuminyereri oyo alangirayo “yikahangana” omumwaka owa 1798. Omukati-kati k’abasayi abali bakristayo abatsuka eribana obugwamo omu Amerika bakasaga erinubibwa ekikali ky’omwami n’aba padiri mwabya banene ababya bayiteka-tekire erihiraho e etabalo eyihandire oku misingyi eyigalihire ey’obwiranda bw’a bulemi na kinya-enyikirirya. Ebirengekanio byabo mubyabana omwanya omu kisakango kikulu ekya Declaration of Independence, ekikahiraho okwenene okukulu kuti “abandu bosi mubahangwa ibalingirirene” kandi bawite ebitolere omu bilagiro oku “ngebe, obwiranda, n’erisondekania obutseme.” N’ekitabu ekya Ebihano eby’erihaanga kikahereraya abandu b’obwiranda obw’eriyitabalako, ikikatulago kiti abakwenda abakasombolawa akatuli k’abandu abanene bakendisyahiraho n’erilungula Ebihano. Obwiranda obw’eryikirirya erya kinya-enyikirirya nabwo mubwahebwa abandu, obuli mundu inyakaligirawa eriramia Nyamuhanga ng’obulengekania bw’omutima wuwe ku bukamubwira. Obuabahakani n’endema y’eki repablikani mubyabya misingyi emikulu ey’ekihugo eryo. Emisingyi eyi niyo mbita ey’obutoki n’erikukla-kulana erya Amerika. Omu kihugo ehosi eyiri abakristo abandu abakalyatangirirawa babiribindukira ekihugo kino ibanawite omuhwa n’amaha manene. Obutaganzika obw’abandu babirirondekania emyanya oku misike y’engetse yalyo, kandi e Amerika eyihambene-mutwe-na-kuboko yabirikula erihika oku lulengo olw’amahanga awakalire kwilaba awosi omu kihugo. OO 441.1

Nikwa ekinyama ekiwite amahemba awali ng’aw’ekyana ky’embuli “Neryo monalangira eyindi nyama ĩkalũa omo kihugo. Yabya yiwite amahembe abiri ngʼekyana kyʼembũlĩ, kandi moyabũga ngʼekiyoka. Nayo ikakola omo hamũlĩ yosĩ yʼenyama yʼerĩmbere embere wayo. Ikaleka ekihugo nʼabosĩ abĩkere mukyo ĩbaramya enyama eyo yʼerĩmbere eyo yabya nʼekironda kyʼerĩholyayo, ekyalamĩbawa. Nʼenyama eyĩ yʼakabiri ikakola ebitiko-tiko binene. Kandi ikaleka omuliro ĩnĩalũa elubula nʼerĩhĩka oko kihugo embere wʼabandu bosĩ. Nĩkwa ikateba abandu bosĩ abĩkere omo kihugo busana nʼebitiko-tiko ebyo yahabawa erikola embere wʼenyama yʼerĩmbere. Enyama eyĩ moyabwira abandu bosĩ abĩkere munakihugo iti, bakokotaye esanamu busana nʼenyama eyahutala ekironda kyʼomo mũyalĩ, nʼeriswabyaho.” Eribisulirwa 13:11-14. OO 441.2

Amahembe awali ng’aw’ekyana ky’embuli n’omulenge ow’ekiyoka eby’ekisosekanio ekyo bikakanganaya oku malwa awali ahokati-kati k’ebyo ekihugo erikanganibirwe eryo likayibugako liti ku liri ritya n’ebyo likakola. Erikania ery’ekihugo ky’ekikorwa eky’obutoki bwalyo obwa bilayiro na bulemi. Omu kikorwa ekyo likendisyaha abandu bo erisegema oku misingyi eyo eya obwiranda bw’erikola ekyo wanzire n’obuholo ebyo likakanganaya ng’omusingyi mukulu ow’emikolere yalyo. Erilagula liti kikendisyakania “ng’ekiyoka” n’erikolesya “obutokmyi obw’ekinyama ky’erimbere obwosi” bukatulago ndeke-ndekeng’oku hakendisyabyaho omulimu ow’erigana abakwami b’okwenene n’eryendereryabo ng’eryakolawa amahanga awakanganibirwe mu kiyoka na kinyama ekisosire ng’engwe. N’ebinywa biti ekinyama ekiri n’amahembe awali ng’aw’ekyana ky’embuli kikaleka ekihugo n’abikere mukyo ibaramia ekinyama eky’erimbere” bikakanganaya biti obutoki obwa ekihugo lino bukendisyakolesibwa omw’ikaka eryolobera ebindu birebe erikendisyabya kikorwa eky’eriramia obunya Papa. OO 442.1

Ekikorwa ekiri ng’eki kyangabya ikikalwa bulolerera n’emisingyi ey’e etabalo eyi, erihika okw’itoka ery’obwiranda obwa buli kindu kihirirweho e etabalo eyo eribya isikyekakawa oku mundu, erihika okubinywa ebikalire esya ekisakango ebya Declaration of Independnce, kandi n’oku Kitabu ekya Ebihano eby’ekihugo. Abatsuka ekihugo eryo mubarondekania omu menge erikakirya e kanisa okw’ikolesya obutoi obwa eyihya y’ekanisa, obuwite ebyangalwamo ebya eritendirigira obwiranda obwa bandu balebe n’eryendereryabo. Ekitabu eky’Ebihano eby’ekihugo kikabuga kiti “Endeko eyikategekera ekihugo silwendisyahiraho kilayiro kyosi ekikabuga kiti habye engangirirya/enyikirirya nyirebe, kutse erikakirya obwiranda obw’erihiraho engangirirya/enyikirirya nyirebe,’ kandi kiti sihali lulengo lw’obwikirirya olukendisyayitsutsibwa oku mundu erilangira ati akatunga eryingira oku mubiri w’ekyaganda kyosi ekya obuhererya obw’abandu omu Amerika eyihambene mutwe-na-kuboko.” Obutoki bwa etabalo bwangakaka abandu eryolobera myatsi mirebe yakinya-enyikirirya obwo ihabiribyaho eritwa kipwitsi-pwitsi Ebihano ebihambirire ekihugo lino eb\i ebikategaya obwiranda bwalyo. Nikwa eribidinguka erya ekikorwa eki lyan’eriguma n’eriri omu kisosekanio ekyo. Ky’ekinyama ekiwite amahembe awali ng’aw’ekyana ky’embuli — ekikabanika nga sikiwite kahinira, nga ni kyolo-kyolo, kandi nga sikiwite kabi kosi — ekikanaya ng’ekiyoka. OO 442.2

“Mukyabwira abandu bosi abikere oku kihugo, kiti bakwike ekisosekanio busana n’ekinyama (eky’erimbere).” Hano hali omuhanda ow’e etabalo eyi obutoki bwa bilayiro byayo buli omu bandu, obuli bwimiri bukulu buti e Amerika eyihambene mutwe-na-kuboko niryo lihaanga erikakanibawako omu buminyereri obwo. OO 442.3

Ibwa “ekisosekanio busana n’ekinyama” nikyahi? Kandi kikendisyakwikwa kiti kwehi? Ekisosekanio ekyo kikakwikawa ekinyama ekiwite amahembe awali ng’aw’ekyana ky’embuli, neryo ni kisosekanio busana n’ekinyama. Kandi kikahulawamo ekisoseksnio ky’ekinyama. Neryo eriminya ekisoseksnio ng’oku kisosire kandi ng’oku kikendisyakwikwa tukatolera itwasoma n’eriyitegererya emitse eya ekinyama ekyo kinyini-nyini — obunya Papa. OO 443.1

Omugulu e kanisa eya kera yatsanda omw’ihuma oku bwolo-bwolo obw’Engulu Mbuya neryo yamaliga emikonga y’ekikafiri, muyatalya omulimu n’obutoki bwa Nyamuhanga; neryo erilangira batibakatabala oku bulengekania obw’abandu, muyarondekania obuwatikya obw’obutoki obw’eyihya y’e kanisa. Ekyabya kyalwiremobw’obunya Papa, eyo y’e kanisa eyabya yikakuna obutoki bw’ekihugo neryo yamakolesyabwo eriberererya ebyo yanzire, na kwilabirirya busana n’erisuyira obu babya bakahulamo “abawire.”Amerika erilagira ambu yikakwika ekisosekanio ky’ekinyama, obutoki bw’ekinya-enyikirirya bukatolera ibwakuna obulemi bw’ekihugo neryo obutoki bw’ekihugo nabwo e kanisa yikendisyakolesyabwo eribererya erisonda lyayo lyo yitya. OO 443.2

Esyondambi syosi omugulu e kanisa yabya yikatunga obutoki obw’eyihya y’ekanisa, yabiribya iyinemukolesyabwo erisuyira n’eryagalya abakagana esyongangirirya syayo. Amakanisa aw’eki abahakani awabiribya inyanemukwama-kwamania olugobe lw’e Roma omw’ikwika obuguma namatoki wa kihugo abiribya inyanemukangania erisonda iryan’eriguma ery’erikakirya obwiranda obw’eriyitwiramo eky’erikola omu myatsi y’emiramirye. Eky’erilangirirako eky’eki kikahereribawa omw’agalya n’eryendererya mugulu muli abagana eririgana n’e kanisa ey’eki Anglikani omu bungereza. Omu migulu y’omululu w’obutuku eya ikumi n’endatu n’eya ikumi n’akalinda, ebigonye by’abakoli b’e kanisa abaterigana nayo mubakakwa erilwa omu makanisa wabo, neryo abanene ba kubo, abalisya na’bandu banya-kanisa, mubahiribwa okw’iriha endihi, erihiribwa omu muliki, eriswiribwa, n’eryitibwa busana n’eryikirirya lyabo. OO 443.3

Erisububula kimweyo niryo niryo lyaleka ekanisa ey’omugulu wa kera eyo iyarondekania eriwatikibwa e etabalo eyite ya kinya-kanisa, neryo kino mukyatemereraenzira busana n’erikula-kulana ly’obunya Papa — obukahbulawamo e kinyama. Paulo mwabuga ati: “Hakendisyabya erilwika kimweyo, . . . n’omundu ow’ekibi oyo inyatoka eribisulwa.” 2 Batesalonika 2:3. Ko litya erisububula kimweyo omu kanisa niryo likendisyatemerera enzira busana n’ekisosekano ky’ekinyama. OO 443.4

E Biblia yikatulago yiti Omwami Mukulu akendisyabya atali asa hakendisyabyaho emibere ey’erisububula eyisosene n’eyabyaho omu byasa by’ebirimo eby’erimbere. “Omu biro byenyuma-nyuma emigulu eyikalire yikendisyasa. Kusangwa abandu bakendisyabya abakayanza,abakayikumbuka ebite byabo, abakayihekera oku bandi, abakayihalamba, abatsumi, abatyowa ababuti babo, abatesima, abatundirya kimweyo, abatemoolwanzo olwa buhangiranwa, abatwa-ndagane, abakabihira abandi bo buyira, abaterind’olulimi lwabo, abatsurumi, abakaserembula abali babuya, abagobya, abakagenda ibanalalikire emitwe, obu bulengekania bwabo buli oku bindu ebibalikw’endata, abanzire eby’eriyitsemesya kwilaba eryanza Nyamuhanga; ibawite omuhanda w’obwa-nyamuhanga, nikwa ibakagana obutoki bwabwo.”2 Timiteo 3:1-5. “Litya Omulimu akabuga ndeke-ndeke ati, omu biroby’enyuma-nyuma abaguma bakendisyalwa okw’ikirirya lyabo, ibahulikirira emirimu eyikatebereraya, n’esyongangirirya sy’emirimu mibi.” 1 Timiteo 4:1. Satani akendisyakola n’obutoki obwosi n’obw’erilangirirako n’eby’eriswekya ebikatebaya, kandi n’eritebya eryosi ery’obutatunganene.” N’abo abosi “abagana okwenene, okwangalamiabo, “bakendisyalekeranibwa ibaliga “eritebibwa erikalire, ibatoka eryikirirya amabehi.” 2 Abanya Tesalonika 2:9-11. Omugulu emibere ey’obute bwa-nyamuhanga eyi yikendisyahikwako, ebindu ibyan’ebiguma ng’ebybaya omub byasa by’ebirimo ey’erimbere bikendisyabya. OO 444.1

Engabane nene eyiri omw’ikirirya ery’amakanisa aw’ekiabahakani yikalangirawa ng’ky’eryigenderako sihendisyabyaho erirengaho lyosi ery’eritunga obuguma bw’amakanisa. Nikwa eribuga ewbirimo te-te-te, omu makanisa w’eki abahakani, amalengekania awasikire kutsibu kandi awanemukula mugo aw’erirondekania obuguma obuhandire oku misingyi y’engangirirya eyo bandu abosi bakikirirayamwo. Erilangira bati bakatunga obuguma ng’obu, omukania ow’esyonzumwa esyo abosi babya butsir’irigana nasyo — n’omu syanabya inisya mubongo erikwamana n’e Biblia — sikendisyatekwa erisegereribwa luhande. OO 444.2

Iyo Chalisi Bicha, omu ky’eryiga kiwe omu mwaka owa 1846, mwatulago ati obuhererya obw’amakanisa awa “eki abahakani eky’abamungu-mwema” syalikwikawa busana n’erikunwa obuba bw’akinya-bundu lisa, nikwa akabyaho, kandi inyabasulira, n’erihumulira omu mibere ey’ebindu ebibihire, kandi obuli ndambi omu mibere yabo ey’obuhangiranwa bakalengaho erihunia okwenene, n’eryunamira obutokyhhi obw’erisububula kimweyo. Ebindu sikwo byagenda bitya omu Roma kwehi? Obwo situlisubirira omu ngebe yayo kweehi? Neryo netu embere tukalangirayo kyahi kweh? Tukalangirayo eyindi ndeko ngulu ey’abosi! Oluhindano olw’ekihugo kyosi! Eribya buguma ery’amakanisa aw’eki-mungu-mwema, n’enyikirirya ey’ekihugo kyosi!” Eky’eryiga ekya “Te Bible a Sufficient Creed,” ekyahebawa e Fort Wayne, Indiana, ebiro 2 omukera owakabiri, 1846. Omugulu eki kikendisyabya, neryo, omw’irengaho eribana erisosana eriluyirirene, hakendisyabya ihasigere katambi kake eritwamo erikolesya erikaka. OO 444.3

Omugulu amakanisa makulu-makulu aw’omu Amerika, inyasanga-sangene oku nzumwa sy’engangirirya esyo amakanisa ayo awosi akikirirayamo, amakanisa ayo akendisyakuna ekihugo erikaka ebyo babirilabyaho n’erihambirira amakanisa wabo, neryo oku ndambi eyo Amerika eyiri nyiabahakani yikendisyabya iyamakwika ekisosekanio eky obutabale obukwmirirene obwa e Roma, n’eryo erisuyira neryagalya abakagana erikwamabo likendisyakwamaho. OO 445.1

” Enyama eyo ikaleka abandu bosĩ, abake-bake nʼabakulu-bakulu, abateke nʼabera, abagombe nʼabandu bʼobwĩranda, bahĩrawe kʼolusako oko byala byabo byʼamali, nʼoko mbũmo syabo. Omundu syasyegula kutse erĩgũlya, yo nʼoyũsakĩre olusako olo, lye rĩna lyʼenyama eyo, kutse eriganza lyʼerĩna lyayo.” Eribisulirwa 13:16, 17. Erikunga ery’omulaika owakasatu liri liti: “Omundu wosi wosi amaramia enyama eyo n’ekisosekanio kyakyo, kandi akaliga akaminyikalo kakyo omu kati k’embumo yiwe, kutse omu byala byiwe, nayo akendisyanywa oku bwabu obw’erihitana lya Nyamuhanga.” “Enyama” eyikahulawa omu bukwenda obu, ekyo ekinyamaekiwite amahembe awali ng’aw’ekyana ky’embuli kikakaka abandu eriramia, ky’ekinyama eky’erimbere, kutse ekinyama ekiri ng’engwe ekya Eribisulirwa 13 — ekyo bw’obunya Papa. “Ekisosekanio busana n’ekinyama” w’omusindo w’ekiabahakani ekisububwire kimweyo ekyo ekikendisyabyaho omugulu amakanisa aw’eki abahakani akendisyasaba obuwatikya obw’obutoki obute bwa-kanisa bati obutoki obwo bukake abandu eririga n’erikwama ebyo balyatwamwo. “Akaminyikalo ak’enyama” kakinasigere erikumbulwa. OO 445.2

Enyuma w’erikunga okw’iramia ekinyama n’ekisosekanio kyakyo obuminyereri obwo bukatulago ndeke buti: “Abo abakategaya Ebihano bya Nyamuhanga, n’eryikirirya lya Yesu babano.” Abo abakategaya Ebihano bya Nyamuhanga ng’oku bakakanganibawa ng’ab’oku luhande olundi olute olw’abakaramaya ekinyama n’ekisoseksnio kyakyo n’erirriga akaminyikalo kakyo, neryo kikaminyisaya kiti eriteya Ebihano bya Nyamuhanga, oku luhande oluguma, n’eriketabyo oku lundi luhande, nibyo bikendisyahiraho engabane ahokati-kati k’abakaramaya Nyamuhanga n’abakaramaya ekinyama. OO 445.3

Ekisimisyo ky’engabane eky’kinyama, obwo ak’ekisosekanio kyakyo nibya, ly’eritwa Ebihano bya Nyamuhanga. Danieli, akakania oku kahembe akake, obunya Papa, akabuga ati: “…Asyaganirya eribindula emigulu n’emigambo.” Danieli 7:25. Omu mbindula eya R.V. Paulo nayo mwahula obutoki ibwan’obuguma mu “Omundu ow’ekibi,” oyuwabya inyakendisyayihamya endata oku Nyamuhanga. Obuminyereri obuguma ni kitsweka ekikagunzerera ekitsweka eky’obundi. Omw’ibindula Ebihano bya Nyamuhanga musa nimoobunya Papa bwangayihamiryamo endata oku Nyamuhanga; owosi oyuwangateya Ebihano ng’oku kibindwirwe inyanayitegereryekyo obwo inyamaha obutoki obwo obwabindula bw’olukengerwa eky’endata kutsibu. Ekikorwa ekiri ng’ekyo eky’eribya mw’owa oku bilayiro by’obunya Papa ikikendibya kaminyikalo ak’eryolobera Papa omu kitswa kya Nyamuhanga. OO 446.1

Obunya Papa bwabirirengaho eribindula Ebihano bya Nyamuhanga. Ekilayiro ekyakabiri, ekikatanga eriramia ebisosekanio, kyabiritogibwa eilwa omu bilayiro, n’ekilayiro ekyakani kyabiribindulwa kutsibu erihika aho kikaha obutoki obw’erisikya ekiro ky’erimbere mu Sabato omu kitswa ky’eky’ebirinda. Nikwa aba’engangirirya/enyikirirya ey’eki baptista, bakaha ng’enzumwa eyaleka ibakyuruka ekilayiro ekyakabiri, bakahatikana bati sikiriyitsutsibawa, kusangwa kinabohere omuky’erimbere, neryo bati bakakangiriraya Ebihano ng’oku Nyamuhanga anasonda ati biyitegereribawemo. Lino siryangabya iry’eribindula eryo Omuminyhereri alahgulako. Eribindula ery’ekihugo kyosi kandi erikakolawa bulolerera likakanibawako hano liti: Akendisyalengaho eribindula amatuku n’Ebihano.” Eribindula omu kilayiro ekyakani likaberereraya obuminyereri obwo bwo ndeke-ndeke. E kanisa nyisa niyo yikayiganzira eribindula eryo. Hano obutoki bw’obunya Papa bukayiteka endata oku Nyamuhanga ku bulgolerera. OO 446.2

Omugulu abakaramaya Nyamuhanga bakaminyererawa omw’isikya lyabo busana n’ekilayiro ekyakani, -- kusanga aka niko kaminyikalo ak’obutoki bwuwe obw’obuhangiki n’obwimiri obw’ebyo akayikanayako akasonda ati abandu bamuramaye, -- abakaramaya ekinyama bakendisyaminyererwa omw’irengaho lyabo eritahangura ekibukyo ky’omuhangiki, batoke erihamia ekyo ekyahiribawaho e Roma. Ni busana n’e Sande kyo kyaleka obunya Papa bwatsuka erikangania eriyambatika lyabwo ery'emiyiheko; kandi n’eritsuka eribindukira obutoki bw’ekihugo butoke erikaka abandu erisikya ekiro kya Sande mu “ekiro ky’Omwami Mukulu.” Nikwa e Biblia yikakanganaya oku kiro ky’ebirinda mu kiro ky’Omwami Mukulu, butsira eky’erimbere. Yesu mwabuga ati: “Omugala w’omundu nayo ni Mukama w’e Sabato.” Ekilayiro ekyakani kikatulago kiti: “Ekiro eky’ebirinda ni Sabato eya Omwami Mukulu.” Kandi erilaba omu mumiyereri Isaya Omwami Mukulu akabuga ati: “Ekiro kyage kibuyirire.” Mariko 2:28; Erilwayo 20:10; Isaya 58:13. OO 446.3

Ebyo bakabya bakabuga bati Kristo mwabindula e Sabato ebinywa byiwe binyini-nyini bikaganayabyo. Omu ky’eryiga kiwe oku kitwa mwabuga ati: “Sĩmũganĩraye muti nasa erisangula Emigambo ya Musa nʼerĩkangĩrĩrya lyʼAbamĩnyererĩ. Mondasa erisangulayo, nĩkwa monasa erĩberereryayo. Kusangwa ngabũga nenyũ kwenene, nyiti, Erĩhĩka aho lubula nʼekihugo byasyahweraho, sihali akakwararĩ kutse katondĩ kʼoko Migambo akakandĩsyalũa oko Migambo erĩhĩka aho ebyosĩ byasyabererera. Neryo Omundundi oyo wasyaketa ekiguma kike kyʼoko mahano aya, nʼerĩkangĩrĩrya abandu atya, asyahulwa mo muke kutsibu omo Bwami bwʼelubula; nĩkwa Omundundi oyũkaberereraya nʼerĩkangĩrĩryabyo, asyahulwa mo mukulu omo Bwami bwʼelubula.” Matayo 5:17-19. OO 447.1

Ababahakani abosi bakaliga bati Amasako syaliha obutoki obw’eribindula e Sabato. Kino kikanganibirwe ndeke omu bihandiko eby’emyatsi ebyahulukibawa Ekitunga ekikahulawamo Te American Tract Society na American Sunday School Union. Omuguma w’oku mibiri eyi akaliga ati “erihuirya iguma Endagane Enyihya ng’erilayira eriminyikere ndeke busana n’e Sabato [Sande, ekiro ky’erimbere eky’e yenga] kutse Ebihano ebikasondola busana n’eriteyayo bihambirweko.” Nibya Elliott, omu kitabu ekya Abiding Sabat, oluyani olwa 184. OO 447.2

Ogundi akabuga ati: Erihika oku ndambi ey’oluholo lwa Yesu, muhabya isihali hatakolwa eribindula lyoosi;” kandi, ekisakire ekyo byamatakangania, ibo, [abakwenda] . . . . mubataha erilagira liminyikere lyosi erikalagira liti baleke e Sabato ey’ekiro ky’ebirinda, neriyayo oku kiro eky’erimbere eky’e yenga.” Nibya A.E. Waffle, omu kitabu ekya Te Lord’s Day, esyombapuro 186-188. OO 447.3

Abakatuliki bakaliga batieribindula e Sabato lyakolawa e kanisa yabo, kandi bakatulago bati abaabahakani omw’iteya e Sande bakasikaya obutoki bwabo. Omu Katekisimu y’ekikatuliki eya engangirirya/enyikirirya y’ekikristayo, omw’isubamw’ekibulyo ngani kiro kyahi eky’eriteya omw’olobera ekilayiro ekyakani, enzumwa eyi yikahiribawaho yiti:” Omu kilayiro ekya kera, Satade nikyo kyabya kiro ekikeribawa; nikwa e kanisa, iyikalagirawa yesu Kristo, kandi iyikasondolawa Mulimu wa Nyamuhanga, yabirihiraho e Sande omu kitswa kya Satade; neryo litya tukeraya ekiro ky’erimbere, butsira ekiro ky’ebirinda. E Sande yikaminyisaya, kandi lino niyo Kiro ky’Omwami Mukulu. OO 447.4

Ng’akaminyikalo k’obutoki bw’e kanisa ey’ekikatuliki, abasakangyi b’ebitabu ab’obunya Papa bakatonda bati “ekikorwa kinyini-nyini eky’eibindula e Sabato mu Sande, ekyo abaabahakani bakaliga nakyo; . . . kusangwa omw’iteya e Sande, bakabya ibakaligana n’obutoki bw’e kanisa obw’erihamula ebigeni, n’erilayirabo eribya omu kibi.” Nibya Henrey Tuberville, omu kitabu ekya Abridgement of Christian Doctrine, oluyani olwa 58. Ibwa nery eribindula e Sabato niki kwehi, liriryo ni kaminyikalo, ak’obutoki obw’e kanisa eya Roma — “k’akaminyikalo ak’ekinyama”? OO 448.1

E kanisa y’e Roma siyiri yatalwika eriyambatika lyayo yiti niyo y’endata oku syosi; neryo omugulu ekihugo n’amakanisa w’eki ptriostante bakaliga e sabato eyo yahiraho, ibanemugana e Sabato y’e Biblia, bakabya ibakaligana n’eriyambatika lino. Banginabuga bati emikonga y’obubutiranwa kutse ey’abapadiri nibo babindulayo; nikwa omw’ikola batya bakabya ibakagalagandaya omusingyi winyini-nyini owakagabulabo oku Roma — ati “e Biblia, kandi e Biblia nyisa, niyo enyikirirya ey’aba abahakani.” Omukatuliki anginalangira ng’oku bakayiteba-teba, ibakakwamiririba ameso wabo ibanasi oku mwatsi oyo. Omukukuru w’erikaka e Sande akabya akakanyirira erisimwa, iyo neryo akayitsangura, inyakasika ati kikendisyagunzerera ikyabirireta abaabahakani abosi bw’ahisi sy’e bendera y’e Roma. OO 448.2

Abakakwama eki Roma bakabuga bati “abaabahakani eriteya e Sande bakabya ibakaramaya obutoki bw’e keleziya [y’ekikatuliki], isibasi kubakayirwanisaya.” — nibya Mgr. (Monseigneur) Segur, omu kitabu ekya Plain Talk about the Protestnatism of Today, olupapura olwa 213. Erikaka aba abahakani bw’eriramia okukiro kya Sande n’ikaka eriramia obunya Papa—n’ibuga ambu n’iramia ekinyama. Abo abakatwamoeriteya e sabato ey’amabehi ibanayitegererye erisonda ery’e Sabato ey’ekiro ekyakani, omu nzira eyo bakabya ibakaramaya obutoki obwo obwalagirayo. Nikwa omu kikorwa ekyo eky’obutoki obute bwa kanisa erikaka abandu bw’erikola omubiri ow’engangirirya/enyikirirya, amakanisa ayo inyakendibya inyamakwika ekisosekanio ky’ekinyama; neryo erikaka abandu bw’eriramia oku kiro kya Sande omu Amerika eyihambene-mutwe-na-kuboko irikendibya erikaka ery’eriramia ekinyama n’ekisosekanio kyakyo. OO 448.3

Ekikita buba kwilaba ebyosi ekyamabiritakanganibwa abandu kiri omu bukwenda obwa omulaika owakasatu. Ekyo kikatekawa eribya ini kibi ekikalire kutsibu ekikendisyaleka erihitana lya Nyamuhanga iryandagala isiririmolukogo. Abandu sibatolere bakikala ibane omu mwirimya oku mwatsi mukulu oyo; erikunga okukibi kino niry’erihebwa oku kihugo eritswera ery’esyombanza erya Nyamuhanga lite lyabya, abandu bosi batoke eriminya ekikendisyaleka ibagalibwa, neryo batunge omuyisa ow’eribala kulyo. Obuminyereri bukatulago buti omulaika ow’erimbere akendisyarangirira oku “buli kihanda, n’abuli kitunga kya’abandu, na buli mubuge, n’oku bandu.” Erikunga erya malaika owakasatu, eriri kipind ky’okubukwenda obwa nyakasatu buno, nabwo bukendisyahika omu kihugo ekyosi. Obuminyereri bukakanganayabwo ng’omulaika oyumuguluka omu kati k’ekyanya akatuluganayabwo n’omulenge munene; kandi bukendisyalagira ekihugo ekyosi erihulikirira. OO 449.1

Omu mwatsi ogu bakalwira oyo ekihugo ekyosi kikendisyagabwamobitunga binene-binene bibiri — abo abakategaya Ebihano bya Nyamuhanga n’eryikirirya erya Yesu, n’abo abakaramaya ekinyama n’ekisosekanio kyakyo n’eritunga akaminyikalo kakyo. E kanisa n’erihaanga n’omukyanabya kiti bakendisyasanga-sangania obutoki bwabo erikaka “abosi, abake-bake n’abakulu-bakulu, abateke n’abera, abali bwiranda n’ababohirwe” Eribisulirwa 13:16), eritunga “akaminyikalo ak’ekinyama,” ibo abandu ba Nyamuhanga sibendisyatungako.Omuminyereri owa e Patimosi mwalangira “abo abatunga erikinda ekinyama n’ekisosekanio kyakyo, kandi n’akamiyikalo kakyo, kandi n’omuganzo ow’erina lyakyo, ibanimene okungetsi ey’ekiyo, ibanawite esyo nzenze syaNyamuhanga.” Kandi ibanemwimba olwimbo lwa Musa n’olw’Omwana w’Embuli. Eribisulirwa 15:2, 3. OO 450.1