Go to full page →

EKIHANDE EKYA 12—EMBINDUKA EY’OSWIRE EY’ABA FARANSA OO 212

Eriyinyalika eryabya e Spires n’eritondogola eryabya e Augsburg, ebyabya byaletire erikinda ery’erilungula emiramirye omu bu Gerimani, mubyakwamwako ebirimo y’amalwa n’omwirimya. Obu abahakani ibwabiritsekibwa erigabanamoomu kati-kati k’abakasembabwo, kandi ibunabambirwe esyonzigu esikalire, mubwayitwa ngabukayabulegeta. Ebigonye n’ebigonye by’abandu mubakamatya obwimiri bwabo bw’omu musasi wabo. Muhabaluka amalwa omu kati-kati k’ebihanda; omubiri w’obuabahakani omuguma w’okubakulu-bakulu abamakirirewo mwagoterawo; abanya-mwami ababinduka ababya basikibirwe kwilaba abandi mubawa omu byala bya mukulu w’abami neryo mubabakurubana erilwa omu muyi erihika omu gundi. Nikwa oku ndambi eyo omugulu omukama oyo abya ng’akayakinda, mukulu w’abami oyo mwakindwa kutsibu. Mwalangira abandu buwe obu akayahinola ibakayalwa omu byala byiwe, neryo okw’igunzerera mwatwamoeririgira engangirirya eyo omu ngebe yiwe ey’abya inyanzire eribulegetyha. Abya inyabirihira obwami bwuwe, obuteke bwuwe n’omuyanabya engebe yiwe by’oku mulyayi omw’ihinola engangirirya eyikalwa n’ekelezia. Oku ndambi eyo mwalangira erihe liwe iryabiritseka omu syonyuhe, eby’obuteke bwuwe ibinemuhwerera, amami awali ahisi syiwe inyanemuyikangania ngamukayabya eriyinyalika, obwo ehosi-hosi eryikirirya eryo abya akalengaho eribundikirya inyanemutaluka, lyabya irinemukanyirira. Iyo Charles owa 5 abya akahalikana n’obutoki obulengire amatoki awosi. Nyamuhanga abya inyabiribuga ati: “Nihabye ekyakakala, ” nikwa iyo empaara mwalengaho eryikalya omwirimya w’oho obuta-twika. Ebilubirirwa byiwe byabya ibyabiritaluka; neryo omu busyakulu bwuwe obu ahikako isyali ahika, inyabiriyiluhya omu ihalikana eryabya lyagunzire mululu muli mwalwa okun kitumbi ky’obwami neryo amayikutira omu muyi w’aba padiri oku kelezia. OO 212.1

Omu Switzalanda, ng’oku kyanabya omu bu Gerimani, muyabya ebiro by’omuhindania busana n’erilungula emiramirye. Emiyi y’esyo kanisa eyindi yabere yinaligireeryikirirya erihya eryo eyindi miyi y’amakanisa muyamakirira okwikirirya ly’e Roma bulibira-meso. Eryendererya lyabo okw’abo ababya bakasonda eryangirira okwenene okw’igunzerera mulyaleka ihabutuka amalwa w’ebihanda. Iyo Zwingli n’abandi ababya bamuyikundikenieko omw’ilungula emiramirye mubakwira omu kinya-musasi ekyabya e Kapele. Okilombadiya, amalige yitsurumire eyi iyabirimukinda, mwahola endambi yite yabya nyiri. E Roma muyakinda, neryo omu bipindi binene muyayitwa nga yikayasubulaya ebyosi ebyo yasangawa iyabiritalya. Nikwa Oyo oyu erihanula liwe niry’erikota abya isyalitasigaania omubiri wuwe kutse abandu buwe. Ebyala byiwe byabya iniby’erileterabo eritsunirwa. Omu bindi bitsweka by’ekihugo abya inyabirihanganiayo abakoli erilolya erilungula emiramirye lyo embere. OO 212.2

Omu bu Faransa erina lya Luther ng’omukalalirya w’erilungula emiramirye isisiriri lyatowibwayo, obutuku bwasangawa ibwabiritsuka eryikya. Omuguma w’oku batsuka eritunga ekyakakala abya iy’omusyakulu omu birimo iyo Lefevre, omulume oyuwabya asomire kinene, oyuwabya mukangirirya oyusomire kinene ow’oku yunivasite eya Paris, kandi oyuwabya ini mundu oyukakwama obunya Papa n’omuhwa kandi omu kwenene. Abere anemusondekania eriminya erilwa omu byasakawa eeby’abakera obulengekania bwuwe mubwayihanda oku Biblia, neryo mwatsuka erikangiriryayo oku biyi buwe. OO 213.1

Lefevre abya ini mundu oyukasikaya n’eriramya abaholera kera omw’ikirirya, kandi abya inyabiritsuka eriteka-teka oluganikyo olw’abaholera omw’ikirirya n’abitibawa busana n’eryikirirya ng’oku e kelezia yabya yikatondogolabyo omu syonganikya syayo. Ono abya mubiri owabya akayisunza erikola kutsibu; nikwa asangawai inyabirikola kinene omu mubiri oyo, omugulu, alengekania ati anginatunga eriwatikibwa ery’omubongo erilwa omu Biblia, mwatsuka erisomayo inyane n’ekilubirirwa eki. Hano kwenene mwasangamoabagombe ba Nyamuhanga bakamukanganibwa, liriryo isibali ng’obu akalengyi k’obutuku ak’ekiroma kabya kakakanganaya. Ekyakakala ky’obunya-lubula mukyakolerya obulengekaniabwuwe. Omw’isweka n’eriyiponera mwabinduka erilwa oku mubiri wuwe owayitswa oyo neryo amayihira okw’isoma Ekinywa kya Nyamuhanga. Emyatsi y’okwenene ey’obuguli bunene eyo abanamomwatsuka neryo erikangiriryayo oku bandi. OO 213.2

Omu mwaka owa 1512, Luther kutse Zwingli isibali batsuka n’omubiri ow’erilungula emiramirye n’emikolere y’e kanisa, iyo Lefefvre mwasaka ati: “Ni Nyamuhanga oyukatuha omw’ikirirya obutunganene obwo obu erilaba omu lukogo ilwilwene obukatubuyira eritukolya oku ngebe y’erikota.” — Biri omu Wylie, ekitabu ekya 13, ekihande ekya 1. Abere anemubasulira omw’isoma eby’esyombita sy’erilama ly’omundu, mwabuga omw’isweka ati: “Ame! talebaya obukulu obutebugika obw’erihinga eri, - Oyuteko kibi amahiribwa kw’olubanza, neryo oyusingirwe olubanza amalwikwa; omuyisa amaheka eritakira, n’oyutakirwe amaletwa omu muyisa; engebe yamahola, n’abaholi bamabyaho; olukengerwa lwamaswikwa omu muhindania, n’oyuwabya atasiki erilusyaho akatumbu-tsumbu amambalibwa olukengerwa.” — Biri omu D’Aubigne, ekitabu ekya 12, ekihande ekya 2. OO 213.3

Neryo abere anemukangirirya atiolukengerwa olw’erilamia nilwa Nyamuhanga musa, kandi mwakangania ndeke ati olmimbi lw’eryoloba nilw’omundu. Mwabuga ati: “Wamabya iwuli muguma w’oku b’e kanissa ya Kristo, wuli kiguma ky’oku bitsuko byiwe; wamabya iwuli w’oku mubiri wuwe, neryo iwuli w’oku buhangiranwa bw’obunya-lubula ... Amee!, abandu kubabya ibangakwamir’iyitegererya omu muyisa oyu, ibangabere na ngebe eyiri nzongole, eyuwene, kandi eyibuyirire yiti, kandi ikyangabere ky’eryigaya bungahi, lwamalengesanizibwa n’olukengerwaoluli omukati kabo, - olukengerwa olu eriso ly’omundu lite lyangalangira, - banginayikumbukire olukengerwa lw’ekihugo kino olwosi.” Biri omu Ibid., ekytabu ekya 12, ekihande ekya 2. OO 214.1

Habya abaguma b’oku biyi ba Lefevre ababya bahulikirire ebinywa byiwe byo kutsibu, ababya iniberilolya embere erikangania okwenene eribuga butuku buli enyuma w’erihuna ly’omulenge w’omukangirirya oyo. Omuguma wa kubo abya ini William Farel. Omugala w’ababuti aboswire enyikirirya, kandi oyuwabya atendikirwe eririga ebyo e kanisa yikakangiriraya n’eryikirirya eritekoiyikanasa, inyanginayikaniako haguma n’omukwenda Paulo ati: “Omu mitsye yikalire y’e kisomo kyetu ng’omufarisasyo.” Emibiri y’Abakwenda 26:5. Ng’omunya kanisa y’ekiroma oyuyihereryeyo oku kanisa, abyamoekihehu eky’eritinda abosi abangalengaho erigania e kanisa. Enyuma w’obutuku, akakania oku mugulu w’engebe yiwe, mwabuga ati: “Iningakeregeta ameno wage ng’omwondo owahitene kutsibu ingowa omundu wosi-wosi akakania oku Papa ko nabi.” Biri omu Wylie, ekitabu ekya 134, ekihande ekya 2. Isyaliluha akaramia abakahulawamo ababuyirire abahola kera, akabungira amakelezia aw’omu Paris ibane na Lefevre akaramirya oku biherero, kandi akahira n’oku myaliro yibuyirire kwo ebihembo. Nikwa ebyo abya akakwama ebi isbirireta buholo oku ngebe yiwe. Eriyilulerera busana n’ekibi irikikala irinamuyiboherereko eryo ebyosi ebyo abya akakola akakangania eriyisubamo liwe lyataluka erimugunzamo. Mwahulikirira ebinywa by’omukalalirya w’erilungula emiramirye n’emikolere y’ekanisa ng’omulenge owakalwa e lubula ati: “Omulamo akalwa oku lukogo.” “Oyutawite kibi akahiribawako olubanza, n’engoli y’amalolo iyalwikwa.” “Omusalaba wa Kristo musa nigwo akakyungula esyonyukyo sy’olubula, neryo inyahira oku syonyukyo sy’e kulimu kw’omuhomo.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 13, ekihande ekya 2. OO 214.2

Farel mwangirira okwenene n’ebitsange. Omw’ibinduka eriri ng’erya Paulo mwalwa omu muliki w’emikonga y’e kanisa amingira omu bwiranda bwa bagala ba Nyamuhanga. Akabuga ati: ” Omu mwanya w’omutima w’obutsindi ow’omwondu owakalire mwasubula bukutu ng’ekyana ky’embuli ekiri kyolo, ekitawite bubi, omutima wuwe owosi inyabiribinduka erilwa oku Papa, neryo inyabirihago oku Kristo Yesu.” — Biri omu D’Aubigne, ekitabu ekya 12, ekihande ekya 3. Lefevre abere anemulalagania ekyakala ekyo ky’omu biyi buwe, iyo Farel inyawite omuhwa oku mubiri wa Kristo ng’oku abya nago oku mubiri wa Papa, inyakagenda eritula okwenene kw’oku bandu. Enyuma wa butuku buke oyuli mulito omu kanisa iyo Bishopu ow’e Meaux mwamuyikundikaniako. Abandi bakangirirya ababya basibwe ng’abakatoka kandi ng’abasomire mubayitsungira omw’itula Engulu Mbuya, neryo muyaleta abandu erilwa omu bitunga ebyosi, eritsuka oku buhimbano bw’abandu b’ahisi erihika okukikali ky’omwami. Mwali w’obu Furansisi I, oyuwabya mwami oku butuku obwo mwangirira eryikirirya erilungwirwe eryo. Omwami winyini-nyini na koyo wuwe mubabanika oku ndambi nyirebe ibakasimabyo, neryo abakalalirya b’eriluingula emiramirye ibane n’amaha manene ibakakununukira erihika oku ndambi eyo e bu Farannza yikendisyaletwa okw’iriga engulu Mbuya. OO 215.1

Nikwa mubatatunga ebyo babya bakaganirya. Erirengwako n’eryendereribwa byabya ibinalindirire abiga ba Kristo. Liriryo ebi busana n’olukeri lwa Nyamuhanga mubyabiswa oku meso wabo. Endambi y’obuholo muyabanika neryo ibanatoka eribana akagala k’eryimanira ekihunga; n’erilungula emiramirye mulyakula-kulana luba-luba. Bishopu w’e Meaux mwakola kutsibu omu matwale ogu abya akatwala erikangirirya abosi, Abasondoli b’e kanisa n’abanya-kanisa. Aba padiri abatasiki kandi abali basingiri mubalusibwa oku mubiri, neryo, ng’oku kyabya kikatokekana, omu myanya yabo bamasubuyamo abasomirekandi inina banya-enyikirirya. Omu bishopu oyo abya anzire kutsibu ati abandu buwe bayihikire oku kinywa kya Nyamuhanga, na kino mukyabererera luba. Lefevre mwatwamo eribindula Endagane Enyihya y’omu lu Faransa; neryo oku ndambi yinyini-nyini eyo e Biblia ya Luthereyiri omu lu gerimani yahuluka erilwa omu kyuma ekikasakanga ebitabu omu Wittenberg, endagane enyihya ey’omu lu Fanranzayabya iyinemusakangwa n’erigulibwa omu Meaux. Omu bishopu oyo mwakolesya abandu abosi abali omu matwale wuwe n’esyombulo esyosi esiri omu matwale wuwe atoke erikolya endagane eyi y’ehosi, neryo mukitatwala butuku buli aband abakayikuhakuhira erilwa engero ab’e Meaux bate batunga Amasako abuyirire ayo. OO 215.2

Ng’ababunga abakalebuka n’enyota ku bakangirira engununuko y’ amagetsi n’ebitsange, n’abandu bano kubabya bangirire omwatsi w’e lubula go batya. Abakoli b’omu malima, abakoli b’omu bihesero by’ebindu, ibakagendaya obutuku omw’ikania oku kwenene okw’obuguli bunene okw’e Biblia. Omu magolo-golo, omu kitswa ky’erigenda omu bilumbiro by’obwabu, ab’okwisirya n’ab’okwisirya ibakahindanira omu buhimbano bw’omuguma wa kubo busana n’erisoma ekinywa kya Nyamuhanga n’erisanga-sangana omu misabe n’omw’ipipa. Eyo bandu bikere neryo muyatsuka eribanika eribinduka linene. N’omu banabya ini bandu ab’ekitunga ekikagayawa, abakakuha-kuha engero kandi abatasomire, obutoki bw’olukogo lw’obunya-lubula olukabindula erisumbira obulengekania bw’endata mulwalangirirka omu syongebe syabo. Ini bolo-bolo, aboswire olwanzo, kandi abali babuyirire, mubimana ng’abimiri busana n’ekyo engulu Mbuya yikendisyaskola busana n’abo abakangirirayo omu kwenene. OO 215.3

Ekyakakala ekyatwanawa e Meaux mukyakolerya n’omu bipindi ebya hali-hali. Omuganzo ow’abakabinduka inyakakanyirira obuli musibo. Habwa omugulu, erihitana ery’abali omu busondoli bw’e kanisa mulyakakiribwa omwami, oyuwabya inyagayire amalengekania awahengemire aw’aba padiri; nikwa oku muhindo obwebembetya bw’obunya Papa mubwatabala. Oku ndambi eyo, omuti ow’erihanikako abandu mwatsimbwa. Omu bishopu ow’e Meaux abere akakwa eritwamo oku bibiri: eky’erimbere kutse erihanika amaboko, mwaliga akayira akabya kolo; nikwa n’omu hanabya habere eriwa ly’omwebembetya oyo, ekihangulo kiwe mukikala butatsinga-tsinga. Abanene mubaha obwimiri busana n’okwenene ibane omu birimi by’omuliro. Busana n’ery’imana malume-lume n’eryikirirya lyabo ibane oku muti, abakristo bolo-bolo bano mubakanirya ebigonye-n’ebigonye by’abandu abasangawa isibali batowa obwimiri bwabo omu biro by’obuholo. OO 216.1

Abolo-bolo n’abera sibo basa ababya bahere obw’imiri busana na Kristo omu kati-kati k’eryagalwa n’erisekerieribwa. Omu byumba binene-binene eby’omuyi akongotere, ow’olukengerwa n’omu kikali mwabya imune abandu abalema-ngoma ababya batwere okwenene mu kwa mubongo kwilaba obuteke kutse olukengerwa nibya na kwilaba engebe. Eby’amalwa by’obusinga byabya bibisire omulimu ow’olulengo lw’endata kandi owasikire kwilaba olukimba lulerembukire olwa Bishopu n’embita yiwe ey’obwimiri bw’ ekelezia. Iyo Luwi de Bakwini abya mbutwa y’omu bandu b’olulengo olw’endata. Abya mukulu omu kikali ky’omukama kandi oyukayibombeka n’oyukasikaya abandu, abya anzire kutsibu erisoma, inyatekene, kandi esyongeso syiwe isyuwene. Omusakangyi muguma mwabuga ati:“Abya mukwami tswiri-tswiri w’obunya Papa, kandi omuhulikiriri mukulu ow’emisa n’engulu eyikatulirawa oku rutali .... kandi obugenge bwuwe obundi bwosi mwakamatyabwo omw’ipona ery’engabane ekisomo kya Luther.” Liriryo ng’abandi nabo ng’kubabya bakabya, abere asondolwa oku Biblia, mwapangalala akeyamoengangirirya ya Luther butsira ey’e Roma.” — Biri omu Wylie, ekitabu ekya13, ekihande ekya 9. Erilwa obwo mwayihereryayo iguma oku mubiri w’Engulu Mbuya. OO 216.2

“Omukullu oyuwabya asomire kinene kwilaba abakulu-bakulu b’e bu Faransa abosi,” obwenge bwuwe obw’oku lulengo lw’endata n’erikania liwe butsir’ititimbira, eribya butasaga liwe kandi n’eribya inyawite omulenge owakowibawa omw’ibuyiro ly’Ebihano — kusangwa omwami w’ekihugo abya amwanzire, - mubyaleka abanene ibamusikya ng’oyukatekawa eribya iniyo mulunguli w’ekihugo liwe. Iyo Beza mwabuga ati: “Bakwini angabere Luther wakabiri kwalibana iyo Francis ow’erimbere (I) mu musombolesya w’abami owakabiri.” Ab’oku luhande lwa Papa mubalaka bati, “ni mubi kwilaba Luther.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 13, ekihande ekya 9. Ababya balengire erimusaga babya ib’ab’ekiroma ab’ebu Faransa. Mubamugusa omu nyumba y’omuliki ng’oyukalwa n’erigania abali banene, nikwa omwami w’ekihugo mwamulwika. Erikakalikana eryo mulyalolya embere eribuga ebirimo minene. Iyo Francis inyali omu mingangyi aho kati-kati k’e Roma n’erilungula emiramirye, mwayiyinia n’erikakirya ekihehu ky’obutsurumi obw’aba padiri. Abanya-butoki b’obunya Papa mubahira Bakwini y’omu miliki ngendo isatu, omukama inyanemumulwika, inyakagana erimusamulira ab’obusondoli bw’e kanisa busana n’obwenge bwuwe obw’olulengo lw’endata kandi n’eribya n’emibere eyisikibirwe. OO 217.1

Berikwini mubamukunga ngendo nyingyi engebe yiwe omu bu Faransa ng’oku yiri oku kalerembo, neryo bamamuhatikana erikwama abandi ababya bayire yayibanira obuhumuliro omw’isagira omu bindi bihugo. Iyo Erasimo oyuwabya abere muba kandi inyanabirihererya mugulu muli, iyo n’omu anabya n’olukengerwa lungaho-ngaho olw’ekisomo kiwe akataluka eriminya obukulu obukahambirira engebe n’olukengerwa bw’oku kwenene, mwasakira iyo Bakwini ati: “Wusabe wuti bakutume eribya mukwenda w’ekihugo omw’ihanga erindi lirebe; tabalamira e bu Gerimani. Wunasi iyo Beda kandi ng’okw’ali — iyo ni kirimu ekiwite emitwe kigonye kiguma, ekikagusa obusewa bw’oku buli luhande. Esyonzigu syawe sikahulawamo ligyoni [N’ibuga ambu ni banene kutsibu]. Ekyo wukalubirira n’omu kyanabya ikyuwene kwilaba ekya Kristo, sibendikulekerera erihika aho bakendikubulegetya. Siguyiketere obuteya bw’omukama bo kutsibu. Omu bindu ebyosi ebikabyaho wuleke erinyingirya omu myatsi y’ekisomo ky’endata eky’enyikirirya.” - Biri omu Ibid., ekitabu ekya 13, ekihande ekya 9. OO 217.2

Nikwa emiryambo yanabya yamakanyirira, omuhwa wa Bakwini inyakatunga akagala kanene kwilaba. Omu kitswa ky’erikwama obwenge bw’obutabale n’obw’eriyiminyako obwa Erasimo, mwatwamo erikolesya esyonzira esy’obutswiri-tswiri kwilaba. Mwatalwira okwenene lisa, nikwa mwabambira amabehi. Ebyo ab’ekiroma babya bakamuhirako bati awire, inyakabasubaya byoko. Esyonzigu syiwe ababya bahiriremo akagala kwilaba kandi abatsurumire kwilaba babya abasomire kinene oku lulengo lw’obwa dokita n’aba padiri ababya bakikala omu kitsweka ky’eby’ekisomo ky’e enyikirirya ab’omu Yunivasite Ngulu ey’e Paris, eyabya nguma y’oku matoki w’endata oku wosi omu muyi oyo n’omw’ihanga eryosi. Bakwini mwalusya omu bisakango by’aba dokita bano mw’ebihanulo iumi na bibiri ebyo abya akangenie abandu bosi ati “bikalwa n’e Biblia, kandi biwire;” neryo mwasaba omukama w’ekihugo eribatwamoomw’ikangania eryo. OO 217.3

Omukama oyo butsir’inyonyombera okw’ibirikira esyombande esy’ibiri esikalwa hino, kandi inyakatsema busana n’eribana akayisa k’erikehya emiyihalambo y’aba padiri bano, mwasaba ati ab’oku luhande lw’ekiroma bayilwireko erilaba omu Biblia. Eky’amalwa eki, basangawa ibanasi ndeke-ndeke, isikyangabagasira; erihira omu muliki, eriswirya omu migo, n’omuti ow’erihanikako abandu nibyo byabya by’amalwa ebyo babya basi erikolesya. Oku ndambi eyi ebindu mubyabasobera, neryo mubayilangira ng’oku bakayawa omu kyuna ekyo babya bayitekatekire eihiramoBakwini. Mubalola-lonako omw’isweka ng’abangatswa bati. OO 218.1

Oku ndambi eyo yinyini-nyini,ekisumba kya Maria ekyabya omu sonda enguma y’omu syonzira sy’omuyi, abandu mubabandangayo.” Omu muyi oyo mumwabya olwangangano lunene. Ebihunzo-hunzo by’abandu mubakukumabnira oku mwanya oyo, ibanassmn n’erihitana. Omukama nayo mukyamusulusutya kutsibu. Hano muhabya ekyo aba padiri bangabanirako obwimaniro, neryo mubanguha eryuwaniakyo. Mubalaka bati: “Ebi nibyo bikalwa omu syongangirirya sya Bakwini,“Obugobya bwa Luther obu bukayateraya ebyosi — engangirirya/enyikirirya, Ebihano, n’ekitumbi ky’obwami kinyini-nyini.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 13, ekihande ekya 9. OO 218.2

Kandi iyo Bakwini mubamuhamba. Omukama oyo mwayilwira omu Paris, neryo aba padiri mubalekeranibwa erikola ekyo banzire. Mubatonganisya omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo n’erimutswera ow’eryihola, neryo bati Francis syanabulikire akayitsungira mubyo busana n’erimutsunira, mubamwita ekiro kinyini-nyini ekyo olubanza olwo lwatibirawamo. Oku saha ndatu iyo Bakwini mubamwebembetya erimutwala aho bakendimwitira. Ekitunga kinene kutsibu mukyabyaho erilangira ekikorwa ekyo, kandi habya banene ababya balangire n’erikukubala bati oyuwamitibwa ono alusibawa omw’ihika eribuya kwilaba kandi eritswiri-tswiri kwilaba amahika awosi aw’ebu Faransa. Amasu aw’ekitunga ky’abandu ekingaho-ngaho ekyo inyakinire n’erisweka, erihitana, erisekererya, n’eripona erikalire kutsibu; nikwa oku busu bw’omundu muguma sikwabya kyutsutsu kyosi. Oyukitibawa oyo obulengekania bwuwe bwabya hali okw’ilangira ekisasagano; abya inyasamalire Omwami Mukulu kwali haguma nayo lisa. OO 218.3

Ekynengere eky’obuhanya ekyo agenderako, amusu awahinire aw’abakamwendereraya, oluholo olukita buba olu akayako- ebi mwatahulikirirabyo; Oyo oyuliho kandi mwahola, kandi aliho kera-na-kera, kandi awite ebiboholi by’oluholo n’eby’ekulimu, abya inyane oku luhande luwe. Obusu bwa Bakwini mubwakangabagasaniako ekyakakala n’obuholo eby’elubula. Abya inyabiryambala olukimba lw’obwa-nyamuhanga, inyanambere erikoti eributire kandi erikakangabagasanaya eritimbirweko omulera ow’esy’ amagetsi.” - Biri omu History of the Rerformation in Europe in the Time of Calvin, ekyasakawa D’Aubigne, ekitabu ekya 2, ekihande ekya 16. Abya inyali hakuhi erikangania eryikirirya liwe embere sy’omukama w’abakama n’embere sy’e yunivasi, neryo obutseme bwuwe erisusumana lyosi isiritolere erisukuliryabwo. Omulondo w’abandu babere banemulaba lyolo-lyolo omu syombaaluesirimoekikukumbano eky’abandu, abandu mubakangania erisweka bakalangira obuholo obuteko ibisa-biswa, erikinda ery’ebitsange ebiri oku busu bwuwe n’emiramirye yiwe. Mubabuga bati “Ali ng’omundu oyuwikere omu hekalu, kandi akalengekanaya oku bindu ebibuyirire.” — Biri omu Wylie, ekitabu ekya 13, ekihande ekya 9. Abere anahanikire oku muti, iyo Berikwini mwalengaho eribwira abandu bo ebinywa bike; nikwa abapadiri bakasaga ebyangalwamwo, mubatsuka eripura, n’abasirikani mubaswirangya omu byala byabo, neryo etoko yabo yamabulirania omulenge ow’oyukitibawa busana n’eryikirirya oyo. Ku litya omu mwaka owa 1529, obutoki obw’ekelezia obw’e Paris mubwahiriraho abandu aba luberera bw’eky’erilangirirako ekya ekirimo owa 1795 eky’eribulirania ebinywa ebibuyirire eby’oyukitibawa. OO 219.1

Iyo Bakwini mubamuniga, n’omubiri wuwe mubahisyago omu birimi byomuliro. Omwatsi ow’oluholo luwe mwaletera abira buwe ab’erilungula emiramirye omu bu Fasransa eyosi bw’obulige. Nikiwa eky’erilangirirako kiwe mukitatala. Abahi b’obwimiri bw’okwenene mubabuga bati: “Tunayiteka-tekire erisanga-sanganan’oluholo itunatsemire, itukahira ameso wetu w’oku ngebe eyikayasa.” — Biri omu History of the Reformation in Europe in the Time of Calvin, ekitabu ekya 2, ekihande ekya 16. OO 219.2

Omu mugulu ow’eryendererya e Meux, mubakakirya abakangirirya ab’e enyikirirya eyibindukire eyo okw’irigirwa eritulago, neryo mubalwayo bamagenda omu bindi bipindi. Enyuma w’obutuku buili iyo Lefevre mwagenda ebu Gerimani. Iyo Farel mwasuba omu kayi k’ewabo ak’omu bulwa-lyuba bw’ebu Faransa, eritulagania ekyakakala omu buhimbano eyo akulira. Oku ndambi eyo engulu ey’ebyabya bikabyaho omu Meux yasangawa iyabiritungwa, n’emyatsi y’okwenene okwabya inyabiritula inyane n’omuhwa owatemobuba muyabana abahulikiriri. Nery-neryo abanya-butoki mubahangana eriyamuhunia, neryo mubamuhigita erilwa omu muyi oyo. N’omu anabya isyangasyakola bulolerera, mwalaba omu mabanda n’omu hiyi inyakakangiriraya, omu hiyiehitehikawamoluba-luba n’omu bipindi by’olwerere, kandi inyakabana obuhumuliro bw’omu musitu n’omu myangalu eyiri ahisi sy’ebikwangwa eyo abya akasatira omu birimo yiwe ey’obulere. Nyamuhanga abya inyakamuteka-teka busana n’ebirengo ebirengire aho. Mwabuga ati: “Emisalaba, eryendereribwa na Satani eribya inyananyihangire ameso, ebyo nabya inyinasi kubyangabya sibyabya bibulireho, mubyakanya na kwilaba kunangagumirebyo omu kagala kage ingyiwene-wene; Nikwa Nyamuhanga ni Tata wage; abirinyihererya kandi akendisyanyihererya akagala akakayisunzibawa okw’ingye kera-na-kera.” — Biri omu History of te Reformation of te sixteent century, ekya D’Aubigne, ekitabu ekya 12, ekihande ekya 9. OO 220.1

Ng’omu biro eby’abakwenda, eryendererya lysangawa iryabiriguswa omu seke-seke y’omuliro w’engulu Mbuya.” Abanya Fillipi 1:12. Ibabirihigitwa e Paris n’e Meux, “Neryo abapanzikana mobaya eyĩ nʼeyĩ bakatũla Engulu Yowene.” Emibiri y’Abakwenda 8:4. Neryo ekyakakala kukyabya kyabwene omwanya wokitya omu bipindi eby’ebu Faransa ebitehikawamwo. OO 220.2

Nyamuhanga abya inyanemuteka-teka abakoli erilolya omubiri wuwe wo hali. Omu liguma oku matendekero aw’omu Paris mwabya omunyeto oyuteyibuga-bugira oyuwabya iniwa bulengekania kutsibu, oyuwabya inyanemuha obwimiri obw’obulengekania obw’amaka kandi obuminyikere ndeke busana n’engebe yiwe eyiteko kahinira, omuhwa wuwe n’eriyihereryayo oku enyikirirya byiwe ibiminyikere ndeke. Eribya inimundu oyukalengekanaya n’erikola oku lulengo lw’endata mubyamuyiramo mundu oyu eritendekero likayipipiramwo, neryo luba mukyaganiribwa n’obuyiketeherwa ambu iyo Yoane Kalivin akendibya muguma w’oku syosegemera sy’e kelezia kandi ow’olukengerwa kutsibu omw’abo abalwirira e kelezia. Nikwa amasangya w’ekyakakala eky’obunya-lubula mwingira n’omu bisenge eby’abasomire n’abawite esyonyikirirya sya muhanda-muhanda esyabya sikuningirirenieiyo Kalivini. Inyakowa okusyongangirirya nyihya-nyihya n’ertitira, isihali itika-tika inyakaliga ati abakalwa kandi n’erigania eryikirirya ery’abanene abo omuliro ogu babya bakahebwa abya atolerebo. Nikwa mwayeya inyakaletawa oku bukwenda obw’abakaganaya abanene abo liso-oku-liso, neryo kyamamukaka erirenga oku butoki bw’ekisomo ky’e enyikirirya y’ekiroma obuyiwite yikalwa n’erikangirirya ly’eki abahakani. OO 220.3

Omugala w’obu Kalivini, oyuwabya inyabiriyiyunga oku b’ekisomo ekibindukire ekyo abya inyane e Paris. Abalumuna bano ibakanasanga-sangana, neryo ibahanula haguma oku myatsi eyabya yikasulusutya obukristo. Olivetani omu abahakani oyo mwabuga ati: “Omu kihgugo muli esyoenyikirirya ibiri nyisa. Ekitunga ekiguyma sy’esyo enyikirirya esyo abandu bahiraho, omw’esyo abandu bakayilamaya erilaba omu mikonga ey’amageni n’emibiri mibuya; ekindi kitunga ky’eky’engangirirya/enyikirirya enguma eyikanganibirwe omu Biblia, kandi eyikakangiriraya abandu erisondekanirya omulamo w’oku lusunzo olutegulawa lwa Nyamuhanga lusa. OO 221.1

” Kalivini mwasubirya ati, “Sinendiriga n’omuyangabya enguma y’oku syongangirirya syenyu; mukalengekanaya muti engebe yage eyosi nyilwe omu mabehi?” Biri omu Wylie ekitabu ekya 13, ekihande ekya 7. OO 221.2

Nikwa obulengekania bwuwe bwabya ibwabiribukibwa isyangasyatoka erilusyabwo omu mutwe wuwe omw’isonda liwe iyuwene-wene. Abere ane iyuwene omu kyumba kiwe mwalengekania oku binywa bya mugala wabo. Eriyiminya ku ni mubihya mulyamumakirira; mwayilangira, isyali na mutonganiriri, embere sy’omutsweri oyubuyirire kandi oyukatswera omu bulingirirania. Erisanganibwa ery’abahola kera omw’ikirirya, emibiri mibuya, emikonga y’e kelezia, ebyosi isibiwite butoki bw’ewrimubuyira busana n’ebibi. Embere syiwe mwalangira iyiri ekirima-lima kisa n’eribya butsir’amaha lisa. Abasomire kutsibu oku lulengo lwa dokita omu kelezia mubalengaho erimusunga-sunga busana n’obulige bwuwe, bamataluka. Eritondogola ebibi byiwe, erikoha emibiri y’e kanisa oku kelezia busana n’eriyirihirira habwa ebibi byiwe, mwalengaho erikolesyabyo byamahala; byabya isibyangasanga-sangana na Nyamuhanga. Abere ane omw’ihalikana eri eritawite aho likamulolaya, Kalivini mwatunga akayisas k’eriyabungira ekisatiro ky’abangyi, mwayilangirira ku bakahisaya omundu oyubabuga bati alwire okw’ikirirya ery’abanene. Mwakukubala akalangira obuholo obuminyikere oku busu bw’oyukitibawa busana na Kristo oyo. Omu kati-kati k’erinubibwa ery’oluholo olukita buba olwo, kandi n’omw’ihingikwako olubanza erikalire kutsibu, ekanisa yikamuhingika lw’oko, omundu oyo mwakangania eryikirirya n’obuyiyinia ebyo omwiyi mulere oyo abya alengekire n’erihw’amaha liwe n’omwirimya, omugulu ali omu mibere y’eryolobera ekelezia ey’erikakwa. Mwaminya ati abakaganaya ekelezia abo bakasegemaya eryikirirya lyabo ly’oku Biblia. Mwatwamoerisoma, kyamatokekana, eriyitegererya embita eyikaleka abandu abo ibabya ibanatsemire. OO 221.3

Omu Biblia mweyamoKristo. Mwalaka ati: “Ayi Tata, obuhere bwuwe bwabiriboberya erihitana lyagu, omusasi wuwe abirinyoyako esyonzolo syage; omusalaba wuwe abiriheka ekitsumi kyage; oluholo luwe lwabirinyibuyira. Twabya itwabiriyikolera eby’obukiru binene, nikwa wamahira embere syage yo Ekinywa kyawu ng’olukoleryo, kandi wamabiriwata oku mutima wage, nyitoke eriganza mo nye ebindi ebyo ngalangiramu bibuya erilusyaho obubuya obwa Yesu.” — Biri omu kya Martyn, ekitabu ekya 3, ekihande ekya 13. OO 222.1

Kalivini abya inyabirsomesibwa erisyabya mupadiri. Omugulu abya inyawite ebirimo ikumi n’ibirimisa ey’obukulu mubamusombola eribya mwebembetya w’emisabe oku ka kelezia kake kalebe, kandi bishopu asangawa inyabirgemba omutwe wuwe erikwamana n’emikolere y’obwembetya bw’ekelezia. Mwatahiribwako amaboko w’obupadiri, kutse eriberererya emibiri ey’obuhereri, nikwa mwabya muguma w’oku bakulu-bakulu b’e kelezia, amabya n’olukengerwa eky’omubiri wuwe, kandi amabya akatunga oluhimbo olw’olukengerwa ekyo. OO 222.2

Oku ndambi eyo abere aminya ati syangaswabya mupadiri, habw’obutuku bulebe mwabindula amasoma eby’Ebihano, nikwa okw’igunzerera mwaleka ekilubirirwa eki amatwamoerihayo engebe yiwe y’okw’itula Engulu Mbuya. Nikwa mwatika-tika ng’anginabya mutuliri w’oku bandu banene. Omu buhangiranwa bwuwe abyamundu w’esisoni, kandi nyakayowa ng’awite olukwamirwa lunene erikola omubiri ow’olukengerwa kiwe oyo, kandi nibya inyanazire eriyihira okw’isoma. Nikwa okw’igunzerera eriremba-lemba ery’abira buwe mulyamukakya. Mwabuga ati: “Ka nikibuya kutsibu erilangira wuti omundu oyulwire omu bandu ab’ahisi bungana n’obu anginahamibwa oku kitsumbi kingana n’eki.” — Biri omu kya Wylie ekya 13, ekihande ekya 9. OO 222.3

Kalivini mwingira omu mubiri wuwe oyo mo bukutu, n’ebinywa byiwe mubyabya ng’ekime ekikawa eriheherya ekitaka. Asangawa inyabirilwa e Paris, neryo litya abya omu muyi w’e Province inyakategibawa mwali w’omukama iyo Margareta, oyuwabya akahira obuteya bw’oku bakwenda bakwamib’Engulu Mbuya busana n’eribya inyabya anzireyo. Kalivini abya inyakine munyeto, ini mwolo oyutemomiyiheko. Omubiri wuwe mwatsuka-tsukana n’abandu omu buhimbano bwabo. Inyanatimbirweko ab’omu nyumba eyo, inyakasoma eBiblia n’erisukulirabo emyatsi y’okwenene ey’omulamo. Abo abowa obukwenda obwo ibakatwala omwatsi mubuya oyo w’oku bandi, neryo luba omukangirirya oyo mwakyuruka omuyi oyo erigenda omu hindi hiyi n’omu buhimbano bw’abandu. Inyakabana ah’eryingira omu bikali n’omu hinyumba hike-hike, neryo mwalolya embere, akahanda emisingyi y’amakanisa awakendisyimanira okwenene butwsir’isaga. OO 222.4

Mwagunza emikera mike kandi mwagenda e Paris. Omukati-kati k’abasomire n’abiyi mwabya imwabiribya eriyidunga erite lya buli mugulu. Erisoma oku mibuge eya kera mulyakolya abandu b’oku Biblia, n’abanene obu okwenenhe kwayo kwasangawa isikulitahamba oku mitima yabo babya bakakanirania kuyo ku kutsibu, nibya n’okw’ihalikana n’esyongyingyi sy’eki-Roma. Iyo Kalivini n’omu anabya inyanginahalikana omu myatsi y’ekisomo ky’engangirirya/enyikirirya, abya awite omubiri owalengire ow’e toko ey’abiyi abo. Obulengekania bw’abandu mubwabuka, neryo eno yabya ndambi y’eribasukulira okwenene. Omugulu ebyumba by’e yunivasite byabya byoswiremoobwogo bw’esyombaka sy’e enyikirirya, iyo Kalivini inyakagenda nyumba-oku-nyumba, inyakasukulira eBiblia y’oku bandu, n’erikaniryabo oku Kristo kandi Iyo oyuwabambawa oku muti. OO 223.1

Omw’iteka-teka lya Nyamuhanga, e Paris yabya iniy’eritunga eribirikirwa erindi ery’eririga Engulu Mbuya. Eribirikira lya Lefevre n’erya Farel lyabya ibabiriganalyo, liriryo kandi omwatsi abya iniw’eryowibwa ebitunga byosi eby’abandu omu muyi munene oyo. Omukama inyakakunawa eby’obulemi, asangawa isyali atwamoeribya oku luhande olw’e Roma omw’ilwa n’erilungula emiramirye. Margareta abya inyakinamakirire amaha ati obu abahakani bukendisyakinda omu bu Faransa. Mwatwamoatieryikirirya ery’erilungula emiramirye eryo litolere iryatulwa omu Paris. Omugulu mukama abya isyaliho, omunya-mwami-kali oyo mwalagira omuhererya w’omu abahakani eritulago omu makelezia aw’omu muyi oyo. Kusangwa kino abakwenda ab’obunya Papa babya bakatangakyo, omunya-mwami-kali oyo mwakyungulirabo ekikali. Ekyumba mukyakokotibwa mu ky’eriramiryamwo, neryo mukyarangwa ambu obuli kiro, oku ndambi eyihirirweho, eky’eryiga ky’e Biblia ni ky’eritulwa, n’abandu aba buli lulengo lwa kitsumbi n’aba buli kitsweka mubabirikirwa erisyasoma. Obwigalire bw’abandu mubakukumbanira omu misabe eyo. Simw’omu kyumba ky’erisabiramwokisa, nikwa n’ebyumba by’endata nabyo mubyosula abandu. Obuli kiro ebigonye-n’ebigonye by’abandu ibakahindana — abalito-balito, abanya-butoki bw’ekelezia, abatonganiriri banya-bilagiro, abatundi, n’abandu aba lugenda-gende. Omukama omu kitswa ky’eribanda oku syonyihinda-hindano esyo, mwalagira ati amakelezia abiri aw’omu Paris akyungulawe. Omuyi oyo asangawa isyali atatsinga-tsinganibwa ekinywa kya Nyamuhanga ng’omugulu oyo. Omulimu w’engebe erilwa e lubula mwabanika ngamuhulwa oku bandu. Obuyirinde, obugenge, obutekane n’erikola emibiri mubyatwala omwanya ow’etamiro, obutswatswa, amalwa, n’eribya butakoha mubiri. OO 223.2

Nikwa ab’obusondoli b’weki-Roma sibabya bayiretwo. Omukama abya inyakinaganire eriyingira-ngiramoeryimania eritulago eryo, neryo mubabindukira abandu aba buli-kiro. Mubakolesya emihanda yosi ey’erisagisya, olunobo, n’eritebererya abatasiki n’abakakwama esyonyikirirya esitemwo. Nga yerusalema eya kera, bandu b’e Paris babya bakakwama abakangirirya babo kirima-lima mubataminya endambi yabo ey’eribungirwa n’omu byanabya ebindu ebyangabaletera obuholo. Engulu Mbuya muyatulwa omu muyi mukulu ow’ekihugo eryo eribuga ebirimo ibiri, liriryo, abanene n’omu banabya baligire engulu eyo, abalengire obunene mubaganayo. Iyo Francis abya inyabirikangania eriyiyinia busana nayo, busana n’eriberererya ebilubirirwa byiwe lisa, neryo ab’oku lbuhande lwa Papa mubatoka omw’iyisubulirya eribya b’endata. Neryo kandi esyokanisa esyo musyalingwa, n’omuti w’erihanikako abandu mwatsimbwa. OO 224.1

Kalivini abya inyakine omu Paris, inyakayiteka-teka omw’isoma, erirengekania, n’erisaba busana n’emibiri eyo akayakola embere erilalagania ekyakakala. Okw’igunzerera, eriyilulerera mulyamuhamba. Abanaya-butoki mubatwamoerimuhisya. Abere anemuyirengekaniako ng’ane ndeke aho abya ahayiherere, mwatalengekania ati hane akabi, omugulu abira buwe bingira omu kyumba kiwe moluba-luba ibane n’omwatsi bati abanya-butoki banemwasa erisyamuhamba. Oku ndambi iyan’eyo oku lukyo luwe mubogwako erikongota ery’omulenge munene. Sihabya ndambi y’eryita busa. Abaguma b’oku banywani buwe mubakakirya abanya-butoki abo b’oku lukyo, abandi ibanemuwatikya omukalalirya w’erilungula emiramirye oyo erimutogerya ahisi erimulabya omu kadirisa, neryo mwanguha erihuluka erilwa omu muyi oyo. Mwabana obubisamobw’omu kalindiro ak’omulimi oyuwabya muguma w’oku bandu abanzire engangirirya eyilungukere, amayambalisya ebikimba-kimba bya mwinye akalindiro ako, neryo amahira eyisuka y’oku kitigo, amatsuka olugendo luwe. Abere alenderera ebwanga bw’eyikwa y’omuyi, kandi mwabana obusayiro bw’omu matwale wa Margareta (Ulebaye omu History of the Reformation in Europe in the Time of Calvin, ekya D’Aubigne, ekitabu ekya 2, ekikhande ekya 30. OO 224.2

Eribuga emikera mike mwabya hano inyane ndeke, inyalindirwe abira buwe abali b’amaka, nga kera inyakikala akasoma. Nikwa omutima wuwe abya bihi-bihi okw’itulira ebu Faransa, neryo mwabya isyangikala atekola mubiri. Ekihunga kyabere kikabya ngakikabobera, mwasondya ahandi ah’erikolera omu Poitiers, ahabya e yunivasite, kandi nibya aho bulengekania buhya obwo bwabya ibwabirisimwa. Abandu ab’ebitunga byosi mubahulikirira engulu yiwe n’ebitsange. Sihabya eritulago omu kyangaraganza, liriryo abya akatulago omu kati buhimbano bw’omutsweri mukulu w’Ebihano, aho abya akagotsera, eyindi migulu omw’irima ery’abandu banene, Kalivini inyakasukula ebinywa by’engebe y’erikota okw’ibo ababya bakanza erihulikirira. Enyuma w’obutuku, abahulikiriri babere bakakanya, mukyalangirika ikihikire kubo erihinda-hindanira eyihya sy’omuyi. Mubasombola obwingira obwabya omu kikwangwa, aho miti n’esyonguka esirerembire, aho mubasombolaho mu h’erisanga-sanganira. Ehitunga hike-hike ihikalwa omu muyi erilaba omu hiyira ehite higuma, ibakayayo. Omu kanya akayiherere kano eBiblia iyikasomawa n’erisobolibwa oku bandu. Hano omukonga w’ekihulo eky’oku mesa ey’Omukama wetu mwakolwa aba abahakani abo engendo y’erimbere omu bu Faransa. Abatuliri bayiketerwa banene ibakatumawa erilwa omu kakanisa kake kano. OO 225.1

Oku yindi ndambi kandi Kalivini mwasuba e Paris mwabya isyangalwika amaha ati e Fransa eng’ekihanda yikendisyaliga erilungula emiramrye. Nikwa hakuhi obuli lukyo ilunakigire. Erikangirirya Engulu Mbuya lyabya in’ikwika enzira eyilugukere eyikakolaya okw’ihanikwa oku muti, neryo mwagunzerera eriya e bu Gerimani. Abere akanabiririlwa ebu Faransa ekihunga mukyakunukalira oku kiabahakani, neryo kwalibya inyakineyo, nayo inyangagenderenie omw’itinda ery’abangyi eryo. OO 225.2

Abalunguli b’emiramirye ab’e Fransa, ibanzire kutsibu bati bakabya eribya ibane buguma n’e bu Gerimani n’e Switzerland, mubatwamoerilwa n’obutikirirya obw’e Roma, eryangabukya ekihugo eryosi. Neryo-neryo ebihandiko ebikalwa n’omukonga w’e misa omu kati k’ekiro kiguma mubyahanikwa omu bu Faransa eyosi. Omu kitswa ky’erilolya erilungula emiramirye lyo embere, ekyakolawa eki mukyaleta omulyambo oku bakalalirya b’erilungula emiramirye n’oku banywani babo abosi ab’obu bu Faransa eyosi. Mukyaha ab’ekiRoma bo ekyo babya bakayikumbuka — eky’eryimanirako erisaba bati abakalwa n’erigania abanene baheribawe ng’abandu abali b’akabi oku butekane bww’ekitumbi ky’obukama n’oku buholo bw’erihaanga. OO 225.3

Ebyala by’embita birebe- minya byabya bya mwira w’abalunguli b’emiramirye kutse eby’enzigu muibitaminywa — ekiguma ky’okubipande ebyo mukyabambwa oku lukyo lw’ekyumba ky’embita eky’omukama. Omukama oyo mwosulamwoerisaga omu kihandiko eki, eby’obutikirirya ebyo babya bakasikya emigulu n’emigulgu mubyabambirwa kutsibu. Neryo obutswiri-tswiri obute bwatabya obw’erikangania ebinywa ebiminyikere ibikasisiraya ebi aho mukama akikala mubwahitania omukama yo kutsibu. Mwagunza akatambi inyanimene omw’ikukubala, inyanemutitimana isyawite na by’eribuga. Neryo erihitana liwe mulyalwamoebinywa ebikalire biti: “Wuleke abosi bahambawe butsir’isolola abo abakalengekanibawa eribyamoobunya-Luther. Ngenditindabo abosi.” — Biri omu Ibid.,m ekitabu ekya 4, ekihande ekya 10. Akakyanisi kabya ikamabiriguswa. Omukama abya inyamabiriritwamo eriyiguysa iyo wosi oku luhande lw’e Roma. OO 226.1

Muhahirirbwaho emiringo aho n’ahoerihamba obuli muguma w’oku bandu ba Luther omu Paris. Omulimi oyukayikuha-kuhira muguma, oyuwabya mukwami w’eryikirirya ery’erilgungula emiramirye, oyuwabya awite omutse w’eribirikira abaikirirya b’omu syonyinda-hindano syabo esy’embita, mubamuhamba, neryo bakamusagisya batibakendimwita oku muti neryo-neryo, mubamulayira erikolya abakwenda ba Papa abo b’oku buli buhimbano obw’omu abahakani oyune omu muyi w’e Paris, mwabyang’akakasuba omw’isongo okw’ikolaekyo balyamusaba, liriryookw’igunzerera, erisaga omuliro mulyamutabalako, neryo mwaliga erigotera bagala babo. Embere muyabya omukati owakalibawa okumesa ya Mukama wetu, abahereri ibanatimbire kuwo, hamakwama abakahemba obubani, abapadiri, abasirikani, iyo Morini omu polisi w’obukama, haguma n’omugoteri, mubalaba omu syo mbalu sy’omuyi mu lyolo-lyolo kandibukutu. Bakakolaekyo ikikayitwa nga bakasikaya e “sakaramento eyibuyirire” ekikorwa busana n’embanulo ey’eririhirira ekitsumi oku mukonga w’e misa ekyakolawa abakaganaya e kelezia. Nikwa omu kikorwa ekiri nga kibuya eki, mmwabya mubisirwe ekilubirirwa ekibi kutsibu. Banabya bamahika hakuhi n’eka y’omu abahakani, omugobya oyo inyakakola ak’eriminyirako, nikwa isihali kinywa ekikabugibawa. Omulondow’abandu oyo ibakimana, ibingira omu nyumba, ibakurubana ab’erihika eryo n’erihira kubo kw’amahulula, neryo ekitunga kikalire ekyo ibakalolaya embere erisondya abandi ab’erihamba. Mubatasiga nyumba yosi, nyinene kutse nyike, n’omusyanabya esyo yunivasite sy’e Paris…. Iyo Morini mwatsingya-tsingya omuyi oyo…. Bwabya butabale obw’eryubahya.” — Biri omu Ibid ekya 4, ekihande ekya 10. OO 226.2

Abahambawa bano mubitibwa omw’agalibwa inene, ikyabirilayirwa kiti omuliro ahembawemomuke-muke obwagali bwabo ibwanatwala butuku buli. Nikwa mubahola ng’abakindi. Obuyiketerwa bwabo mubutatsinga-tsinga, obuholo bwabo mubutasamokitu. Abakendereraya abo, isibawite butoki bw’erilusya kubo kw’erisika lyabo, mubayowa ibamakindwa. “Emiti y’erihanikako abandu muyatsimbwa kitya-kitya omu Paris, n’erihisya abandu irikabya bulikiro, ikiteka-tekirwe kiti erisagisya abakalwa kandi n’erigana ekelezia likanyirire omw’ikolya eryita ly’ehosi. Liriryo oku muhindo Engulu Mbuya niyo yabya yagobere mulyo. E Paris eyosi muyatokesibwa erilangira amalengekania mahya ng’akaleta abandu ba musindo wahi. Muhatabya rutali olw’etulirako engulu olulengire ekilundo eky’abandu abitibawa busana na Kristo. Obutseme obuteke obwabya okumasu aw’abalume bano bakalaba… eriya aho bakendyitirwa, obuyiyinia bwabo bakimana omu kati-kati k‘ebirimi by’omuliro, eriganyira lyaboeriri lya bwolo-bwolo busana n’erihutalibwa mubyabindula, erihitana mw’ikwira abakabagalaya bw’obulige, olunobo mu lwanzo, kandi ibakasaba busana n’engulu mbuya omw’iremba-lemba erite lyangaganibwa.” — Biri omu Wlie, ekitabu ekya 13, ekihande ekya 20. OO 227.1

Abahereri, ibakondomere okw’ibya ibanahitene kutsibu, mubalalagania amabehi awakalire oku ba abahakani. Mubahingika kubo kw’olubanza bati bakwikire oluhitsyo olw’erita abakatuliki, erilusyaho e etabalo, n’eryita omukama. Sihabya na kyutsutsu kya bwimiri bwosi obu baheterayayo erisikya amasunzikania ayo. Liriryo obuminyereri obw’erilolo eri bwabya inibw’eribererera; omu mibere eyindi, kandi erilwirira oku mitsye eyitasosene n’eyi. Obutsurumi obu bakatuliki bahira oku baabahakani abateko lubanza mubwatomengekana bwamabindukamo isuyira erikalire, neryo enyuma w’amagana w’ebirimo mumwalwa omuhito ogu basangawa ibabirilagulako ambu ali hakuhi, erihika oku mukama, oku etabalo yiwe, n’oku bandu obu atabereko; liriryo mwaletwa abatikirirye n’abandu ba Papa ibibene-bene. Siryabya erihiraho obu abahakani nikwa eriryatangirirabwo eryabya lyaletire amalige y’oku bu Faransa enyuma w’ebirimo magana asatu. OO 227.2

Erilulerera, obutayitegererania, n’erisagisya mubyabya omu buli kitunga ky’abandu. Omukati-kati k’erisisirya abandu bosi mukyalangirika erikangirirya lya Luther ng’oku lyabya lihandire kutsibu bungana omu bulengekania bw’abandu abasomire kinene, abawite omulenge owakowika, n’ab’emibere eyilungukere. Mukyabanika kiti emyanya eyirimoabatalegula n’ab’ebitsumbi yibikirimoabandu. Abakakola emibiri ey’omu byala, abakahandika ebisisani, abakangirirya b’oku syo yunivasite, abasakangyi b’ebitabu, n’abakoli b’omu ibuyiro ly’esyombanza omu kikali ky’omukama, mubabulirana. Amagana n’amagana mubatibita erilwa omu Paris, bamatibita omu bindi bihugo erilwa omu bihugo by’ewabo, bamakangania ng’oku babya bakatsemera eryikirirya erilungwire miramirye na mikolere y’ekanisa. Ab’oku luhande lwa Papa mubatungererabo n’erisweka bakalengekania ng’oku balwe ibane n’esyondagangali oku kelezia isibalwe babalengekenie kyomwo. Erihitana lyabomulyalanda oku kinzigiri ky’abanduabali bolo-bolo obu babya bahambireko. Amanyumba w’omuliki mwosula, n’ekyanya mukikala ikinatumbiremoomuki owakalwa oku bilundo by’esyongwe, esikahembawako omuliro busana n’abakatura bati nib’Engulu Mbuya. OO 228.1

Francis owa 1 abya inyabiriyipipira eribya mwebembetya omu kitunga kikulu busana n’erisuba-subania eby’enyegesya ekyabya kyakyungwire ekyasa ky’erikumi n’endatu. Abya inyabiritsemera omw’ikuma-kumira haguma omw’ibuyiro liwe ery’ebilagiro abalume abasomire erilwa omu buli ihanga. Busana nayo eribya inyanzire abasomire kandi ng’oku abya akasunata obutaminya n’obute-bwikirirya obwe’aba padiri, mukyanaleka ihabyaho eririgira emilungulire ey’emiramirye. Nikwa omu kihehu kiwe eky’eribugaho omwatsi owakaganaya kandi owakalwa n’abanene, omundu oyuwabya akimanira ekisomo ono mwahulukya ekilayiro ekikabuga kiti ersakanga ebitabu lyamalusibwaho omu bu Faransa eyosi! Francis owa 1 mwayikangania ng’omuguma w’oku banene ab’erilangirirako abasakirwe omu bitabu abakakanganaya bati eribya n’emikolere ey’obuhangiranwa eyiri ya bwenge siyiritegaya omundu y’okw’ibya n’olunobo oku enyikirirya n’oku eryendererya. OO 228.2

Ebu Faransa muyakola omukonga ow’abangyi eriyikangania ng’oku yiyihereryeyo okw’ibulegetya abahakani. Abahereri mubasonda bati ekitsumi ekyahebawayo oku lubula lw’endata bakatakira emisa kitolere ikyalihwa omu omusasi, kandi omukama inyakimanira abandu buwe, aligire omubiri owakita susubali oyoerikolwa. OO 228.3

Mubahiraho ebiro 21 omukera ow’erimbere, 1535 eribya kiro ky’erikolamo omukonga ow’egali-gali oyo. Obuba obulwirire okw’ilulerera n’olunobo olw’ekihugo eryosi mubwahangana. EParis muyosulamoekunze y’abandu abalwa omu kihugo ekitimbire kuyo ababya boswire omu syombalu syayo. Ekiro kyabya ikikayabyamo ekikukumbano ky’abandu ekikalola haguma busana n’ekilubirirwa kiguma. “Amanyumba awali oku nzira-nzira eyo bakalaba mubalerembya kugo kw’ehikimba ehikakanganaya ekiriro, n’ebiherero mubyahangana ibinakwamirirene.” Embere sya buli lukyo habya olukoleryo bakasikya omukonga “we sakaramento eyibuyirire.” Obutuku bwabere bute bwatsutsangika omulondo w’abandu oyo mwabya oku kikali ky’omukama. “Muhatsuka eryasa abawite oko syobendera n’emisalaba ey’amakelezia aw’amatwale mangyi; neryo muhakwama abanya-ndulani b’ekihugo, ibakagenda babiri-babiri, kandi ibanawite ehikaleryo.” Ebitunga ebini eby’aba padiri abakasabiririraya obuwatikya bw’e kelezia mubakwamaho, obuli kitunga ikinambite olukimba lwakyo-lwakyo. Neryo muhasa ebindu ebyasonga-songanibawa ebilwire oku bindu ebya kera. Enyuma w’ebi, abakulu-bakulu b’omu kelezia mubakwama ibanambite esyongyimba nyiri-nyiri syabo esy’omunyama n’olukula-kula. Ibanambite n’esyombuka esikolirwe omu mabwe aw’obuguli bunene, emyambalire eyikit’ameso omw’ ikangaba- gasaania. OO 229.1

Omugati owakalibiwa okumesa y’Omukama wetu abya ahekirwe omu bishopu w’e Paris inyanaswikireko olukimba olukakangabagasanaya, … inyanahambirirwe abanya-mwami ab’omusasi bani…. Omukama abya akwamire omugati…. Oku kiro ekyo iyo Francis owa 1 mwatambala embita y’obwami,n’omu lwanabya olukimba lw’ekihugo.” “Omutwe wuwe isyaswikireko kindu, ameso wuwe inyanalolire oku kitaka, n’omu byala byiwe imune akatehi akaliko olukoleryo,” omukama w’e Fransa oyo mwasa “omu muhanda w’engoli y’ebibi oyukayisubamo busana n’ebibi byiwe.” — Biri omu Ibid ekya 13, ekihande ekya 21. Oku buli kiherero inyakunama n’eriyikehya, butsira busana n’ebyaga ebyayira ebyala byiwe mu bitsandirya, kandi butsira busana n’ebyala byiwe eribya ibitundatundire omu musasi owateko lubanza, nikwa busana n’erilolo erikalire ery’abandu obu atabereko abalengaho eritswera omukonga w’emisa mu mubi. Enyuma syiwe yabya Nyabagole n’abandu bakulu-bakulu omw’ihanga nabo ibakalyata babiri-babiri, buli muguma inyanawite olukoleryo. OO 229.2

Ng’ekitsweka ky’omukonga w’ekiro ekyo, omukama iyuwene-wene mwakanirya abakulu b’ebyaganda ab’omu bukama bwuwe omu kyumba kinene eky’omu kikali kya bishopu. Mwabanika embere syabo obusu bwuwe ibunaminyikereko obulige neryo omu binywa ebikatsinga-tsingaya kandi ebikahamba oku mitima yabandu, mwatogongya emisonia busana n’ebikita susubali, busana n’ekitsumi, busana n’ekiro eky’obulige n’eryita esisooni,” ebyabya byahikire okw’ihanga eryo. Neryo mwakokya obuli mundu oyuli ahisi sy’obutabale bwuwe, oyuli muyiketerwa oku bukama bwuwe awatikaye okw’ibulegetya endwala ey’obutabanguli oku kelezia omu Fransa. Mwabuga ati: “Ng’abalume abasikibirwe omu kwenene, ng’oku nyiri mukama wenyu, namaminya nyiti okuguma kw’oku magulu wage kuliko ekitingu kutse kwabirilwala ekibola eki, iningendibahakwo eritwa kwoho… Kandi nibya namalangira nyiti omuguma w’oku bagala bage inyabiritsandibwakyo, isinendimukwira bulige… Ingyiwene-wene iningendimuleta, neryo iningendimuhayo mu buhere oku Nyamuhanga.” Emisonia muyamumikya-mikya, n’abali omu luhindano abosi mubalira ibanemubugira haguma bati: ” Tukendisyabyaho n’erikwira engangirirya/enyikirirya y’ekikatuliki!” — Biri omu History of the Reformation in Europe in the Time of Calvin ekyasakawa D’Aubigne, ekitabu ekya 4, ekihande ekya 12. OO 229.3

Omwirimya ow’ekihugo eryo eryagana ekyakakala ky’okwenene mwabya munene kutsibu. Olukogo “olukaleta omulamo” lwabya ilwabiryasa; nikwa e Fransa, yabere yabirilangira obutoki bwalwo n’obubuyirire bwalwo, ebigonye n’ebigonye eby’abandu ibabirikurirwa oku bubuya bwalwo obw’obunya-lubula, emiyi n’ehiyi hike-hike iyabirikoleribwa erikangabagasania lyalwo, muyalolya kulwo kw’omugongo, bamasombola omwirimya omu kitswa ky’ekyakakala. Mubayilusyako olusunzo lw’obunya-lubula omugulu lwahebawabo. Mubahula ekibi mu kibuya, n’ekibuya bamahulakyo mu kibi, erihika aho bawira omu kitego eky’amabehi ogu bayikwikira. Oku ndambi eyo n’omu banabya ibakikirirya bati bali okw’ikola omubiri wa Nyamuhanga bakendererya abandu buwe, nikwa erikola lyabo eryo mulitayirao mw’abateko lubanza. Ekyakakala ekyangabalamirye oku mabehi, okw’itundya-tundya esyongebe syabo sy’okw’ibya n’olubanza lw’eryuta omusasi, mubagenderera eriganakyo. OO 230.1

Erilahirya erikalire ery’erilwa n’abakaganaya ekelezia mukyakolwa omu kelezia engulu eyo aho enyuma w’ebirimo nga magana asatu, e nyamuhanga ey’obukali yabya iyikendyikalibwa oku kitumbi ky’obwami n’ekihanda ekyabiribirirwa Nyamuhanga. Kandi muhahiribwa omulondo w’abandu n’abakwenda ab’ebu Faransa mubayiteka-teka eritsuka omubiri ogu balahiraya erikola. “Amakome aw’erihisyako abandu mwatsimbwa hakuhi na hakuhi ogu bakendisyahisiryako aba abahakani balebe ibanalolire, neryo mukyategekwa bati omuliro ahembawemugo oku ndambi aho omukama akendihikiraho, neryo bati omulondo ow’abakasa batolere ibatsuka eryimana batoke eriyilangirira eryitibwa.” — Biri omu Wlie ekya 13, ekihande ekya 21. Eritondogola ery’eryagalwa erya abahi b’obwimmiri busana na Kristo abo eryo balolako likalire kutsibu eritondwa kiguma-kiguma; liriryo abitibawa abo mubatahitako ihunga. Babere bahatikanwa erihanika, omuguma wa kubo mwabuga ati: “Ngikiriraya omu ebyo abaminyereri n’abakwenda babuga kera, kandi n’ebyo ekitunga eky’abagombe ba Nyamuhanga abosi bikiriraya. Eryikirirya lyage liwite erisika omu Nyamuhanga erikendisyagania amatoki w’ekulimu awosi.” — Biri omu History of the Reformation in Europe in the Time of Calvin ekyasakawa D’Aubigne, ekitabu ekya 4, ekihande ekya 12. OO 230.2

Obuli ndambi omulondo w’abandu inyakimana aho bakagaliraya abandu. Banabya bamahika aho bakatsukira oku kikali eky’omukama, ekikundi eky’abandu abo ikikayikatulamo kabiri, neryo omukama n’abalerembera buwe ibakalwaho ibabirisima ebiryakolawa omu kiro ekyo n’eriyisyeta bati omubiri ogu bamatsuka akendilolya embere busana n’eriherya obutagangali oku kelezia obwo. OO 231.1

Engulu Mbuya y’obuholo eyo Fransa yagana yabya kwenene iniy’erikulwamwo, n’ebyangalwa muyo byabya ibikalire kutsibu. Ebiro 21 omukera ow’erimbere, 1793, ebiro amagana abiri n’amakumi atano na munani erilwa oku kiro kinyini-nyini ekyo e Fransa yayihererayayo eryendererya abakalalirya ab’erilungula emiramirye, ekindi kikukumbano ekikandire omulondo, ibawite ekilubirirwa eky’engabane mubalaba omu syombalu sy’omuyi w’e Paris. “Kandi omukama niyo wabya mukulu omu kilondekanoekyo; kandi mumwabya olwangangano n’obwogo; kandi muhowibwa omulenge owakabirikira busana n’abandi bandu ab’eryita; kandi muhakolwa amatala aw’eryitirako abandu; kandi ebyakolawa oku kiro ekyo mubyakuningirwa omw’ita abandu erikita susubali; Omukama Luwisi owa 16, inyanemukaka-kakania n’abamuhambire kandi abakayamwita, mubamukurubana erimukolya oku butala bw’eryitirako abandu, neryo ab’amaka manene bamamutsundamira ahisi erihika aho embasa yamuwako, n’omutwe wuwe amakumbagala oku kitala-tala ky’eryitirako abandu ekyo.” — Biri omu kya Wylie, ekitabu ekya 13, ekihande ekya 21. Omukama siyo musa oyuwabya itirwe; hakuhi n’ekibuti kigumerera abandu bigonye bibiri n’amagana munani mubaherya esyongebe syabo omw’itwibwako emitwe omu biro by’ekinya-musasi eby’obutabale bw’obutsurumi. OO 231.2

Erilungula emiramirye lyabya iryabirikangia e Biblia eyisukwire y’oku kihugo, bamakumbula emigambo y’Ebihano bya Nyamuhanga n’erikangania erisonda lyayo ly’oku bandu. Olwanzo olutehwaho mulwakyungulira abandu bw’Ebihano n’esyongologo sy’elubula. Nyamuhanga mwasangwa inyabiribuga ati: ” Neryo mutegaye n’erikolabyo; kusangwa aya ni menge wenyu n’eriminya lyenyu omo meso w’ebihanda, abasyowa emigambo yosi eyi bati, Kwenene ekihanda eki ni bandu b’amenge n’eriminya.” Eryibuka Ebihano 4:6. Omugulu e Fransa yagana olusunzo olwalwa e lubula, mubabiba embuto y’obutsindi n’erihera; n’ebikatekawa erilwa omu nzuko n’ebikalwa muyo mumwalwa embirinduke n’obutabale bw’obutsurumi. OO 231.3

Ebiro binene eryendererya eryaletawa erihanika ebipande ebikalwa n’emisa lite lyabya Farel oyuwabya awite omuhwa munene, oyukatumbula ebindu ng’oku bine asangawa inyabirikakwa eritibita erilwa omu kihugo eky’amabutwa wuwe. Mwagenda e Switzerland, neryo erilaba omu mibiri yiwe, erikwamana n’omubiri owa Zwingli, mwawatikya eribindulira abandu b’okw’ilungula emiramirye. Ebirimo yiwe eyikakwamaho abya ini w’erigunzirayo hano, liriryo mwabya inyakinakola kinene okw’ikalalirya emilungulire y’eriramya omu bu Faransa. Omu birimo yiwe y’erimbere ey’erisayiramo, emibiri yiwe yabya yihandire okw’ilalagania Engulu Mbuya omu kihugo ky’ewabo. Mwatwala butuku inyanemutulago oku bandu b’e wabo hakuhi n’omutano aho abya alangire oluhi kandi inyanemuwatikyabo omu binywa byiwe eby’erisikya n’eriha obwenge. inyakawatikibawa abandi basayi, ebisakango eby’abakalalirya b’erilungula emiramirye eby’omu lu gerimani mubyabindulwa omu mubuge w’olu Faransa neryo, haguma n’e Bibliay’eki Faransa, mubyasakangwa omu bungyi omu kyuma ekikasaka ebitabu. Erilaba omu bagulya b’ebitabu, ebitabu ebi mubyagulibwa hanene omu Fransa. Ibikahebawa abagulya ab’ebitabu oku buguli obw’ahisi, neryo amagoba owu babya bakatunga mubyo mwatokesyabo erilolya omubiri w’embere. OO 232.1

Farel mwatsuka omubiri wuwe w’omu Switzerland inyakayitwala omu kisuko eky’omuikangirirya w’eritendekero. Mwagenda oku kelezia eyikatwala ehindi hikelezia ehiri luhande, neryo amayihira okw’ikangirirya abana balere. Eritomeka oku bindi ebyo babya batolere eryiga, omu lwenge-lwenge, mwingiryamoemyatsi y’okwenene ey’e Biblia, inyawite amaha ati erilaba omu bana abo okwenene kukendihika oku babuti babo. Muhabya abandi abakikiriraya, nikwa omuhereri ow’e kelezia mwasa erisyimania omubiri oyo, n’abandi ab’omw’ihanga ababya n’esyonyikirirya esitemo mubahangana erisyaganiago. Abahereri mubahatikana bati, “Eyi siyangabya ngulu ya Kristo, mukalangira ng’oku eritulago siririreta buholo, nikwa likaleta amalwa.” — Biri omu Wylie ekya 14, ekihande ekya 3. Ng’oku abakwenda abakera bakola, abere enderereribwa omu muyi muguma mwatibita omu wundi muyi. Mwagenda erilwa omu bulambo erihika oku bundi, erilwa omu buhimbano erihika omu bundi, mwagenda inyakalyata kisando, inyakayiyinaya enzala, embeho, n’oluhi, kandi ehosi-hosi engebe yiwe iyikabya oku mulyayi. Mwatulago omu hitale, omu syokelezia, eyindi migulu oku rutali olw’esyo kelezia nene-nene. Eyindi migulu inyakegaya esyokelezia ismuli bahulikiriri; obundi n’obundi eritulago liwe irikasulusutibawa obwogo n’erigololerya; kandi neryo ibakamukura erimulusya oku rutali. Esyongendo esilabire oku nguma ibakamuswiraya omu mabwe ereihika okw’isond’ihola. Nikwa mwalolya embere. N’omu banabya bakamugana emigulu eminene, n’erihatikana eriteluhirira inyakasubula eritaswababambiraho; neryo lyolo-lyolo, mwalangira ehiyi n’emiyi eyabya isigiro ly’obunya Papa, yikangirira Engulu Mbuya. Ekelezia eyo atsuka erikoleramo muyitatwala butuku yite yaliga eryikirirya erilungukere. Emiyi minene-minene ey’e Morati na Newukyato nayo muyalwika emikonga ey’ekiroma yamalusya ebisosano by’eriramya esyosumba by’omu ma kelezia wabo. OO 232.2

Farel asangawa inyakaykumbuka erihanda olulengo lw’obu abahakani lw’omu Geneva. Omuyi ono alyakindawa, inyakendibya isanga-sanganiro ly’erilungula emiramirye omu bu Faransa, omu Switzerland, n’omu Itale. Inyane n’ekilubirirwa eki mwasangwa inyabirloly’embere n’omubiri wuwe erihika aho ehiyi hinene n’amahimbano awatimbire kuwo abinduka. Neryo inyane n’omundu muguma oyu abya akagenda nayho, mwingira omu Geneva. Nikwa mubamuligira eritula eby’eryiga bibiri bisa. Abahereri b’e kelezia ibabirisonda ng’oku abanya-butoki b’obulemi bangamuhingikako olubanza, mubamubirikira eribanika embere sy’endeko y’e kelezia, eyo babya basiremoibane n’eby’amalwa ibinabisire omu bikimba byabo biri-biri ibayiteka-tekire eribugaho engebe yiwe. Eyihya y’ekyumba kinene ekyo, ekipuhu-puhu eky’abandu abahitene n’eritsuruma, ibane n’emyigo n’emiyali, mubahiribwayo erilangira bati bakamwita, amatoka eritswa oku bali omu ndeko. Liriryo eribyaho ery’abatsweri n’amahe awawite ebyuma by’amalwa mulyamutsuna. Engyakya omu tututu, iyo n’omundu oyu babya bakagenda n’erikola nayo mubamwebembetya erisoka engetse erihika omu mwanya eyo atungira eribalira. Neryo erirengaho liwe ery’eritulaawo omu Geneva ery’erimbere ku lyabya lyasubulire aho ho litya. OO 233.1

Erirengaho eryakwamaho, muhasombolwa omundu ow’ahisi — omulume mulere, oyuwabya akabanika ngani mwolo kutsibu. Neryo mubamutwala ngasyalimobwahi nibya n’ababya bakayitwala nga nib’eryikirirya erilungukere nabo mubamulabya mw’ameso. Ibwa oyu nayo angakolaki aho balyagana iyo Farel? Omundu oyuwite eriyitsiririka like n’eriminya kiyke angatoka ati eryimanira ekihunga ekyo ow’akagala kanene kandi omutswiriri kutsibu akakawa eritibita akasagakyo? “S’ibusana n’amaka, kutse busana n’obutoki, nikwa busana n’omulimu wage, Omwami Mukulu W’emilondo atya.” Zekaria 4: 6. “Nĩkwa Nyamuhanga mwayisoga emyatsi mĩkĩrũ yʼekihugo erihemula abandu bʼamenge. Kandi Nyamuhanga abiriyisoga emyatsi myolo yʼekihugo erihemula esyombangĩ.” “Kusangwa obukahulawa mo bũkĩrũ bwa Nyamuhanga, ni bwʼamenge kwilaba awʼabandu, nʼobukahulawa mo bolo bwa Nyamuhanga, bũkalĩre kwilaba abandu”.1 Korinto 1: 27, 25; OO 233.2

Iyo Fromento mwatsuka omubiri wuwe ng’omukangirirya okw’itendekero ery’ahisi. Okwenene oku abya akakangirirya abandu oku itendekero mubabya ibanemusubirira mukwo omu buhimbano bw’ewabobo. Neryo luba ababuti bamatsuka eryowa e Biblia yikasobolibwa, erihika aho kyumba ekyo abana babya bakigiramooku itendekero eryo kyosula abahulikiriri. Esyo ndagane nyihya n’ebitabu ebindi mubyagabwa butsir’ituhibwa, neryo neryo musyahika oku banene ababya bakasaga erisyahulikirira esyongangirirya nyihya hino. Enyuma w’obutuku, omukoli ono nayo mwakakwa eritibita; nikwa emyatsi y’okwenene eyo akangiriraya yabya iyabiryingira omu bulengekania bw’abandu. Engulu ey’erilungula emiramirye yabya iyamabiriherwa neryo muyalolya embere eribya n’akagala n’erilanda. Abatuli b’engulu mubasubula, neryo erilaba omw’ikola lyabo eriramya ery’obute bukatuliki okw’igunzerera mulyatsuka omu Geneva. OO 233.3

Omuyi oyo abya inyabiritwamoerikwama engulu y’eriluingula emiramirye omugulu Kalivini ingira mugo, enyuma w’erirendera ngendo nyingyi n’esyombirinduke n’emiryambo minene eyamuhikako omu ngebe yiwe. Abere akasubula erilwa okw’ibalamira eyo abutirawa engendo w’erigunzerera, abya inyakalola e Beseli, omugulu kyamukaka erikwama enzira eyikatimba erilaba e Geneva, busana n’eryeya enzira eyilungukere eyikaya e Beseli iyirimoamahe awa Charles owa 5. OO 234.1

Omu lubalamo luno iyo Farel mwaminyerera ebyala bya Nyamuhanga. E Geneva n’omu yanabya iyabiryangirira eryikirirya ery’ekite kikatuliki, nikwa habya ihanabulirwe omubiri munene ow’erikola. Abandu sibalibindukira oku Nyamuhanga erilaba omu bitunga by’abandu, nikwa erilaba omu mundu-mundu; Omubiri ow’erisyaswasuba-subania atolere inyakolwa omu mutima n’obulengekania erilaba omu butoki bwa Mulimu Abuyirire, butsira erilaba omw’ilayira ery’esyondeko. N’omu kyanabya kiti abandu b’e Geneva mubalwika obutoki bw’obutabale bw’e Roma, babya isibayiteka-tekire erilwika ebibi ebyo obutabale bw’e Roma bwaletereraya. Erihanda hano ho esyongologo sy’engulu mbuya n’eriteka-teka abandu bano eriberererya ekyo obunya-lubula bwabya bukasonda kubo syabya mubiri mwolo. OO 234.2

Farel mwabya awite erisika ati abiribana Kalivini mu mundu oyu angayikundikaniako omu mubiri oyu. Omu lina lya Nyamuhanga abya inyabirilayira omutuliri oyukiri mulere oyu erisigala n’erikolera hano. Iyo Kalivini mwasububula busana n’obuba. Ng’ow’esisoni kandi ng’omundu oyuwanzire obuholo, mwasububula okw’ibya hakuhi n’omunya Geneva oyo oyuwabya mburatsima, oyukayitwala, kandi oyuli n’omulimu ow’amalwa. Obutseke bw’engebe yiwe haguma n’emitse yiwe ey’eribya oyukasoma ebitabu byo kutsibu, mubyamuletera erisaba erihumulibwa oku mubiri. Inyakikiriraya ati erisakanga omu kalamu lyangamutokesya erikola omubiri ow’erilungula emiramirye lyo ndeke kwilaba, mwasondya omwanya owayiherere ahate tsugru, aho angasomera ebitabu, neryo aho, erilaba omw’isaka ebitabu, inyatoka erilayira n’erihimba esyo kanisa. Liriryo erihabula lya Farel mulyamwasira ng’omulenge owakabirikira erilwa e lubula, neryo isyangaganago. Mwabuga ati mukyabanika “nga ni byala bya Nyamuhanga ebiryandagala erilwa e lubula, byamamuhambako, neryo byamamuhambirira omu mwanya ogu abya akanza erilwamwo.” — Biri omu History of the Reformation in Europe in the Time of Calvin ekyasakawa D’Aubigne, ekitabu ekya 9, ekihande ekya 17. OO 234.3

Oku ndambi eyo omubiri ow’obu abahakani mwahikwako amalige eyikalire. Ebitsumi bya Papa mubyutukalira oku muyi w’e Geneva, n’amahanga aw’amaka mwasagisya ng’akenditinda omuyi oyo. Omuyi muke ono angimanire ati obutoki obw’amaaka obw’obunya Papa obwanabya eyindi migulu ibukakaka abami b’ekihugo eryoloberabwo? Angatokire ati erilwa n’amahe awakakinda ekihugo ekyosi? OO 235.1

Omu bihugo by’obu Kristo ehosi obu abahakani mubwasagisibwa n’eritsandibwa esyonzigu esikalire. Erikinda ery’erilungula emiramirye ery’erimbere mulyalaba, e Roma muyalayira amahe mahya-mahya, iyiwite aw’erigunzerera eritindalyo.. Oku ndambi eyi ekitungaeky’aba Yeswiti mukyakwikwa, ekitsurumire kwilaba ebyosi, ekitemobuganyiri, kandi eky’amaka kwilaba esyombangyi sy’obunya Papa esyosi. Babya ini bandu abatesanga-sangana n’abandi bandu, ib’abatawite obwaga bwa kindukyahi, abatawite buhugu na mundu, ebikakura obulengekania bw’abandu ibiri hakuhi kubo, isibakirengekanaya okw’ilangira ekiri kya bundu, isibawite bilayiro ebitabere kubo, isihali ekikabasanga-sanganaya kindi erilusyaho ekitunga kyabo, isibangakola mubiri wahi erilusyaho erigalihya obutoki bw’ekitunga ekyo. Engulu Mbuya ya Kristo yabya iyabiritokesya abakwami bayo ng’oku bangasanga-sangana akabi, ng’oku bangayiyinia eryagalibwa, embeho, enzala, eriyikuha-uhira, n’obwera isibiribasulusutaya bulengekania, ibakahambirira e bendera y’okwenene n’omu banabya ibansamalire emibanga eyikatire ey’eribohera amagulu wabo w’oko neryo yikalwikwa n’erisatya omundu mu bihande bibiri, erihiribwa omu kyumnba ky’omuliki ekirimo ebigetse, n’erihanikwa oku muti neryobakahemba omuliro wo ahisi syago. Erilangira bati bakalwa n’amatoki aya, obu Yeswiti mubwahira abakwami babwo mw’emibere eyirengetukire lulengo ey’eritokesyabo eriyiyinia amalige ng’eyi, n’eribambira obutoki obuwenene omu by’amalwa byosi eby’amabehi. Sihabya ilolo erikita susubali eryabya linene kutsibu eryo babya isibangakola, isihali mabehi awabya make kutsibu owu babya isibangatula, isihali eriyikehya lyahi eryo babya isibangayikehyamwo. Ibabirilahirya n’omukyanayitsutswa eribya bera tsutsutsu n’erigaywa eritebugika, ini kilubirirwa kyabo ekisikire eriyibanira obuteke n’obutoki, eriyiherayo iguma okw’ikinda obu abahakani, n’erisyaswahiraho obutabale bw’endata obw’obunya Papa. OO 235.2

Bakabanika ng’abaguma b’oku b’ekitunga kyabo, ibakambala obubuyirire, bakayalebya amanyumba w’omuliki n’amatambiriro, bakawatikaya abakoni n’abera, bakayitwala ng’ababirigana ekihugo n’eribya n’erina eribuyirire erya Yesu, oyuwabya akahika ehosi inyanemukola ebibuya. Nikwa Ebilubirirwa ebibi kutsibu kwilaba kandi eby’egali-gali kwilaba ebyosi ibikabisawa omw’ilangirwa igulu-gulu ng’abateko kahinira eri. Yabya ngologo nyikulu ey’ekitunga eki bati erikolesya emiringo mibi omw’ikola ekindu likaligawa ebyangalwa omu kikakolawa ekyo byamabya ibinuwene Erikwamana n’eki, amabehi, obwibi, eritula amabehi omw’ibuyiro ery’wEbihano, obutsindi, byabya bibi ebikabuyirawa, kandi ebikaleka ibasima, omugulu bakakola ekyo e kelezia yikasonda. Aba Yeswiti ibakayibisa omu bisuko mbiriri-mbiriri, mubatoka eryingira omu byaganda by’ekihugo, bamasubibwa eribya bahi b’amenge aba’abami, n’erikwika Ebihano ebikasondola emikolere y’amahanga. Mubabya banzenda ibanatoka erikola omubiri ow’enzopi oku bana babo. Mubahiraho amatendekero aw’erisomeseryamoabana b’abanya-mwami n’ab’abakulu-bakulu b’omw’ihaanga, kandi bamahiraho amatendekero aw’abandu aba luberera; n’abana ab’ababuti abali ba abahakani mubakurwa erikola emikonga ey’obukatuliki. Eriyihagata ery’eyigulu-gulu n’eriyikangania eyigulu-gulu ery’emiramirye y’eki-Roma mubayakolesibwa batoke eritabangura obulengekania n’eriribania abandu bw’ameso n’erikura obuganirya, busana n’ekyo obwiranda obu abotahta wabo bakuha-kuhira n’erihutangala busana n’abwo, abana babo mubabugotera. Aba Yeswiti mubanguha eribuga-bugana omu Bulaya eyosi, kandi ahosi aho banaya, obunya Papa ibukasubibamoomutsundo. OO 236.1

Busana n’eribaha obutoki bunene, ekisakango eky’erilagira erya Papa mukyahuluka ekikasyaswahiraho akatunga akakabuliriraya n’erisuyira erikalire. N’omu hanabyaho eriponwa abandu, n’omu mahanga w’ekikatuliki nibya, akatunga akakatswera mukasubira kamahiribwaho ab’ebembetya ab’o bunya Papa, ebyaga ebikalire kutsibu mubyasubibwamo omu manyumba aw’omuliki aw’embita. Omu bihugo ebinene ebigonye n’ebnigonye eby’abali babuya b’ekihugo, abali nzongole kandi ab’olukengerwa, abakayitegereraya kutsibu kandi abasmire kinene, abalisya abalimw’engangirirya/enyikirirya kandi abayihereryeyo, esyondulani abakoli kandi abahambirire omubongo w’ekihugo, abiyi ab’amenge manene, abawite esynzunzo sy’obwimbi, abahimbi abasi binene mubitibwa kutse erikakwa eritibita erilwa omu kihugo ky’ewabo ekyo eritibita omu bihugo ebindi. OO 236.2