Luther abere anemusukulira e Biblia eyasangawa iyikumbire y’oku bandu b’ebu Gerimani, Tayindele Omulimu wa Nyamuhanga mwamukuna erikola omubiri iwan’omuguma omu Ingilanda. EBiblia ya Wycliffe yabya iyabiribindulwa erilusirirya oku yisakire omu lu Latini, eyabyamo ebisobire binene. Yasangawa isiyiri yatasakwa omu kyuma ekikasakanga ebitabu, n’emitahula ebisakire omu byala yabya yikagula buguli bunene neryo abateke n’abakulu-bakulu omu bulemi basa inibo bakatoka eritungasyo; kandi eryongerako, ekelezia iyihirire kuyo kw’olukako, iyikahika oku bandu bake kutsibu. Omu kirimo ekya AD 1516, ihakinasiya ekirimo muguma iyo Luther akendibamba ebisakango by’eriyinyalika byiwe, iyo Erasimasi abya inyabirisaka, erihilukya n’erigaba Endagane Enyihya y’omu mubuge w’olu Giriki (LuYonani) n’olu Latini. Litya endambi y’erimbere ekinywa kya Nyamuhanga mukyasakwa n’ekyuma omu mubuge ow’erimbere. Omu mubiri oyu ebihalyo nyinene esyabya omu syo Biblia esyatsuka erisakwa musyalungulwa, neryo muyasobolya ndeke kwilaba. Abanene ab’oku basomire muyabasondola okw’iminya okwenene kwo ndeke, kandi yamasyaswahira omubiri ow’eryuwania emiramirye mw’akagala kahya-kahya. Nikwa abandu aba buli-kiro mubabya ibakinakingirirwe oku kinywa kya Nyamuhanga kwo kutsibu. Taindale abya ini w’erigunzerera omubiri wa Wycliffe omw’ihererya e Biblia y’oku bandu b’ewabo. OO 245.1
Ng’omwiyi oyuwite omuhwa kandi oyuyitsingirire okw’isondekania okwenene, mwabana Engulu Mbuya erilwa oku ndagane Enyihya eya Erasimasi. Mwatula okwenene okw’abanamo butsir’isaga, inyakabuga ati emisingyi ey’esyongangirirya eyosi yitolere iyapimwa erilaba omu Masako. Okw’iyambatika ery’abandu ba Papa bati ekelezia niyo yaha e Biblia, kandi e kelezia nyisa niyo yitolere iyasobolya ebyo eBiblia yikaminyisaya, Taindale mwasubirya ati: “Munasi oyuwakangiriraya amasamba eribana esyonyama esy’eryirya? Inga, nina Nyamuhanga oyo oyukakangiriraya abana buwe abakwire enzala eribana tata wabo y’omu kinywa kiwe. N’omu anaby’atuhere Amasako, inywe mwabiritubisago; n’inywe mukahisaya abakakangirirayago, kandi mulyatoka, imukendihisya n’Aamasako ayo.” — Biri omu History of the Reformation of the Sixteet Century ekya D’Aubigne, ekitabu ekya 18, ekihande ekya 4. OO 245.2
Eritulago erya Taindale abandu bangyi mubanzalyo; abanene mubaliga okwenene. Nikwa abahereri b’e kelezia babya ibanayiteka-tekire, neryo abere akanalwaho bamalengaho eritsandya omubiri wuwe omw’isagisya abandu n’eribatulira ebitya-bitya. Emigulu eminene ibakatoka. Mwabuga omw’isweka ati: “Ni kihi ekitolere ikyakolwa kwehi? Ngabya namabiribiba omu kitsweka ekiguma, enzigu yikatsandaya aho nyiryalwa. Sinagatoka eribya inyine ehosi-hosi. Aha! Mbvwino abakristo ku balibya ibayiwitire oku Masako Abuyirire omu mubuge wabo, bangabere ibakatoka eryimanira ibibene-bene bakalwa n’abasomire. Ahate e Biblia kikalire erihanda abakangirirya b’ekinywa abatasomire e enyikirirya omu matedekero w’endata b’omu kwenene.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 18, ekihande ekya 4. OO 246.1
Ekilubirirwa kihya mukyasa omu bulerngekania bwuwe. Mwabuga ati omu mubuge w’e Israeli nimoesyonyimbo syimbirawa omu hekalu ya Yehova; neryo Engulu Mbuya siyendisyabugwa omu mubuge w’ebungereza (Ingilanda) omu kati-kati ketu kwehi?... E kanisa kwehi yinatolere iyabya n’ekyakakala kike oku ndambi aho lyuba likasingirira oku mutwe kwilaba aho butuku bukatsutsangikira? Abakrisayo bakatekawa erisoma Endagane Enyihya omu mubuge wabo.” Abasomire kinene n’abakangirirya b’e kanisa mubabya n’eritendyikirirania. Ewrilaba omw’ikolesya e Biblia lisa nimoabandu bangahika oku kwenene. “Omundu muguma mulebe akagendera oku by’oyusomire kinene mulebe n’ogundi inyagendera oku by’olya…. Litya obuli muguma w’oku basakangyi akaganaya ogundi. Neryo ibwa twangatoka erigabula oyukakanaya okwenene y’oku yukakanaya amabehi?... Tuti?.... Kundu erilaba omu kinywa kya Nyamuhanga.” — Biri omu Ibid., ekitabu ekya 18, ekihande ekya 4. OO 246.2
Enyuma w’obutuku buke omukatuliki oyusomire oku lulengo olwa dokita, abere ahalikana omw’ikuba obuhaka nayo, mwabuga omw’ihahamuka ati: “Kyabya kyuwene okw’itwe eribya butsira Ebihano bya Nyamuhanga kwilaba eribya butsira aba Papa.” Taindale mwasubirya ati: “ngaganaya Papa n’Ebihano byiwe ebyosi; kandi Nyamuhanga amabya inyanalekireho engebe yage, hate halaba birimo minene ngendireka omulwana oyukakukuma ekigali eky’ende eyikalima inyaminya Amasako erilengyago.” — Biri omu Annals of te English Bible, olupapura olwa 19. OO 246.3
Ekilubirirwa ekyo abya inyabiribya nakyo, eky’eriha abandu bw’Amasako aw’Endagane Enyihya omu mubuge wabo, mwasikyakyo, neryo kwanabya atsukire omubiri oyo w’atya.. Inyabiritibitwako ewabo omw’endereribwa, mwagenda e Landani (London), neryoamabyayo mugulu mulebe inyanemukola emibiri yiwe butsir’isulusutibwa. Lriryo kandi erihitana ery’abandu ba Papa mulyamukaka eritibita. Ebungereza eyosi muyayitwa nga yabirikingwa okw’iye, neryo mwatwamoerisonderya obuwamo bw’omu bu Gerimani. Eno mwatsukirayo omubiri w’erisakanga Endagane Enyihya y’omu kyuma ekikasakanga n’erihulukya ebitabu. Omubiri oyo mwimanibwa esyongendo ibiri; nikwa banabya bamamukaga-kagania okw’isakangira omu muyi muguma, inyakagenda omu gundi muyi. Okw’igunzerera mwagenda e Worms, eyoLuther alwirira oku Ngulu mbuya embere w’endeko nene ebirimo mike eyilabireho. Omu muyi wa kera oyo mwabya abira b’engangirirya ey’emiramirye eyilungukere, neryoeyo iyoTaindalemwakolerayo omubiri wuwe butsir’isyaswasulusutibwa. Emitahula bigonye bisatu esy’Endagane Enyihya muyahwa omu butuku obute bwa hali, neryo omu mwaka mugumerera mubasyaswahulukya esindi. OO 246.4
N’erihatikana inene n’eriyiyinia mwalolya embere n’emibiri yiwe. N’omu kyanabya kiti abanya-butoki b’ebungereza mubahira emikangya y’oku bisokero by’engetsi, Ekinywa kya Nyamuhanga mubombomberyakyo e Landani erilaba omu syonzira nyinene neryo eyo kyamagabwa omu ihanga eryosi. Ab’oku luhande lwa Papa mubalengaho eriryatangirira okwenene, nikwa mubatala. Omu bishopu owa Durham endambi enguma mwagula oku mugulya w’ebitabu oyuwabya munywani wa Taindale kw’esyo Biblia esyosi esyo abya nasyo, inyakateka-teka erihisyasyo, akalengekania ati eki kikendikakirya omubiri oyo wo kutsibu. Nikwa esyombulo esyalwako musyagula eby’erikolesya eby’erisakamo e Biblia enyihya kandi eyitondire ndeke, eyangabere isiyitatokekana erisakangwa n’erigabwa kuhatalibyaho eki. Enyuma w’obutuku, omugulu Taindale ahiribawa omu muliki, mubabuga bati bakendimulwika amahula amena aw’abandu abamuwatikaya eribaba esyombulo esyo akolesaya akasakanga esyo Biblia syiwe. Mwasubamo ati Bishopu w’e Durham mwakola kinene kwilaba mundundi, kusangwa omw’ituha esyombulo nyinene busana n’ebitabu ebyabya bisakireho, mwamutokesya eriloly’embere butasaga. OO 247.1
Taindale mubamugotera omu byala eby’esyonzigu syiwe, Neryo okumugulu mulebe mwahiribwa omu muliki eribuga emikera minene. Mwagunzerera inyakaha obwimiri obw’eryikirirya liwe omw’itibwa busana nalyo; nikwa ebyamalwa ebyo ateka-teka byabiritokesya abandi balwi erilwa oluhi erilaba omu byasa by’ebirimo erihika oku mugulu wetu. OO 247.2
Latima mwabugira oku kituti ati e Biblia yitolere iyasomwa omu mubuge w’abandu. Mwabuga ati oyuwahiraho Amasako Abuyirire ni Nyamuhanga iyuwene-wene;” n’Amasako aya awite oku maka n’okw’ikota eryomusaki wawo. “Sihali mwami, sihali omwami/omukama, sihali mutwi w’esyombanza, kutse mulemi…nikwa abosi abo batolere ibolobera… Ekinywa kiwe kibuyirire.” “Situtolere erigenda mahengu-mahengu, liriryo muleke ekinywa kya Nyamuhanga kitukanganaye enzira: Situtolere erirendera ng’obutata-kulubetu kutse eribya butsir’isondya-sondya ebyo basonda-sondaya, liriryo tulendere ng’oku bangabere ibakalendera.” — Biri omu “First Sermon Preached Before King Edward VI” ekya Hug Latimer. OO 248.1
Banesi na Furiti, abira ba Taindale, mubahangana erilwira okwenene. Ridileyizi, bana Kuranima mubakwamaho. Abasondoli ab’omw’ilungula emiramirye ey’omu Bungereza bano babya balume abasomire, n’abangyi ba kubo babya basikibirwe busana n’eribya ab’olukanda n’obunya-enyikirirya omu bakatuliki. Ibo erilwa n’obunya Papa lyalwirira okw’iminya ebihalyo esy’omuyi mukulu ow’obwa-apa.” Eribya ibanabegerene n’eby’esyombita sy’e Babeli mubyaha obwimiri bwabo bakahlwa nago b’wobutoki buenene. OO 248.2
Latima mwabuga ati: ” Litya nganza eribulya ekibulyo ekite luberera. Ni Bishopu wahi kutse mulerembera wa Papa wahi oyukakola n’omuhwa kwilaba abosi abali omu Ingilanda?... Ngabalangira munategirye amatwe n’erihulikirira muti ngabahulireyo…. Ngendibabwira: ni Setani… Syali atalwa omu matwale wuwe; Wamanza wumubirikire, akilkala inyane omu buhimbano bwuwe;… akikala inyanemukola… Siwendisyatamweya inyanikere buyira, Ngakulayira…. Aho Setani ikere,… Aho neryo iwahiraho ehibani; iwalusyaho eBiblia, neryo iwaletaho esyongwangyi; Iwalusyahoekyakakala ky’Engulu Mbuya, iwhiraho ekyakakala ky’ehibani, inga, omw’itungyi lya-; … Iwalusyaho omusalaba wa Kristo, iwaletaho e purugatori;…Iwalusyaho eryambalya abali ndumbu, abera n’abalema, iwahangania eryambalya esyosumba n’erisolerania ebihulo n’eritona amabwe.; Iwahangana n’emikonga n’Ebihano by’abandu, iwakimya emikonga ya Nyamuhanga n’ekinywa kiwe kibuyirire kutsibu… Tsali abahereri betu kubalibya n’omuhwa w’eribiba embuto y’engangirirya embuya, nga Setani kw’akabiba e cockle n’e darnel!” — biri omu Ibid., Sermons of te Ploug. OO 248.3
Omusingyi omukulu ogu abalunguli b’emiramirye aba babya nago - wan’omuguma n’ogu aba waludensi babya nawgo, ogu Wycliffe, John Hussi, Luther, Zwingli n’abosi abayikundikanayakubo babya nago — abya ati Amasako Abuyirire awite obutoki obuteko kihengemire kandi nigo kilayiro eky’erigenderako eky’eryikirirya n’emikolere. Mubagana kombe-kombe bati aba papa, esyondeko sy’ekanisa, aba padiri, abami b’ekihugo, sy’itolerana lyabo omu bilayiro eritabala obulengekania bw’omundu obw’eriyitwiramoomu myatsi y’engangirirya/enyikirirya. EBiblianiyo yabya butoki bwabo, neryo erilaba omw’ikangirirya lyayo mubalenga oku syongangirirya esyosi n’eriyambatika lyasyo eryosi. Eryikirirya omu Nyamuhanga n’omu kinywa kiwe mulyahambirira abalume babuyirire bano bakahayo esyongebe syabo sy’oku muti ogu bakahanikawako ahisi syago ihanahembire omuliro. Ebirimi by’omuliro ibikisiya ibyalimya emirenge yabo, iyo Latima mwabuga n’amaka oku munyikiwe oyukahisibawa haguma nayo ati, “Wusikire omu lukogo lwa Nyamuhanga, munabwire tukendilamatya omu Inglanda mw’olukoleryo ng’olu, ng’oku ngayiketera, olutendisyalimibwa na kera.” — Biri omu Works of Hug Latima, ekitabu ekya 1, oluyani olwa 13. OO 249.1
Omu Sikotilanda embuto ey’okwenene eyabibawa na Kolumba, n’obu abya akakola nabo muyitaheribwa kombe-kombe. Ab’e Sikotilanda mubikala ibane n’obwiranda bwabo eribuga amagana w’ebirimo enyuma w’amakanisa w’e Ingilanda eriyisamulira e Roma. Liririyo omu kyasa ky’erikumi n’ibiri obunya Papa mubwahandwayo, kandi mubutatunga akagala omu lindi ihanga akalengire okubwabya nabwo e Sikotilanda. Sihali ehandi ahabya omuhindania owalengire owabya eyo. N’omu kyanabya kyabere kitya muhasa amasangya w’ekyakakala eritbola ekilulumane ekyabyaho n’eriha amaha aw’erikya ly’obutuku. Aba Loladi, babya bakalwa e Ingilanda ibane n’e Biblia n’esyongangirirya sya Wycliffe, mubakola kinene eritokesya abandu aribya ibanasi Engulu Mbuya, kandi obuli kyasa ky’emaka kyabya ikinawite abahi b’obwimiri n’abakitibawa busana na Kristo. OO 249.2
Erilungula Emitramirye erinene mulyasa n’ebisakango bya Luther, n’enyuma w’aho EndaganeEnyihya eya Taindale eyiri omu lungereza. Abanya-butoki isibasi ekiriho, abakwenda bano mubabya bakalaba omu hitwa n’ehisya, ibakahira omu ngebe nyihya mw’olukoleryo lw’okwenene olwabya iluli hakuhi eririma omu Sikotilanda, n’erisambangula omubiri ogu e Roma yasangawa iyabirikola eribuga amagana w’ebirimo ey’eriryatangirirago. OO 249.3
Neryo omusasi ow’abitibawa mwaha ekitungaekyo kyo akagala kanene. Abasondoli b’obunya Papa, babere bakabuka erilangira akabi akasamalire omubiri wabo, mubahira abaguma b’oku bakulu-bakulu kutsibu ab’omu bwami n’abagala b’e Sikotilanda abasikibirwe b’oku muti. Mubatsimba okituti olu abandu babya bakowirako ebinywa eby’abahi b’obwimiri abakahola bano omu kihugo ehosi, n’erisagisya abandu abatawite kilubirirwa ky’eriyihayo erikwa baleke eribya bakabuga nabi oku Roma. OO 249.4
Hamilitoni bana Wishati ababya banya-mwami, ibanawite abakwami banene mubahayoesyongebe syabo erihola oku muti ogu ahisi syago hahembire ekirimi kyomuliro. Nikwa oku kilundo ky’esyongwe esikaka kw’omuliro ekyo Wishati abyako, mumwalwa omundu oyu birirmi by’omuliro bite byangahunia, oyuwabya iniw’eriswirya erisayisya ly’oluholo ery’abandu ba Papa omu Sikotilanda omu lukogo lwa Nyamuhanga. OO 250.1
Iyo Yoane Nokisi abya inyabirilwa oku mikonga y’esyonyikirirya esy’e kelezia, erirya Ekinywa kya Nyamuhanga; n’erikangirirya lyaWishati lyabya ilyabirikangania eritwamoliwe ery’eriyikatula oku Roma n’eriyikundikaania oku balunguli b’emiramirye abakendereribawa. OO 250.2
Banyikiwe babere bamuhatikana eribya mutuli w’Engulu, mwagana olukwamirwa olwo inyanemutukumira, nikwa enyuma w’ebiro inyane iyowene n’erisulusuta omu bulengekania, mwaligago. Nikwa abere abiriliga omubiri oyo mwaloly’embere n’eritwamoeritemoerisububula kandi inyali n’onbutswiri-tswiri obutesuba enyuma omugulu abya inyane n’engebe. Omulunguli w’emiramirye ow’omutima w’okwenene ono syabya akasaga mundu. Emiriro eyabya yikahisya abakakwa busana na Kristo yabere yinemugulumira erimutimbako, muyabya iyikongera n’eryanguhya olukanda luwe erikanyiriryalo kutsibu. Omwiti inyasumbire embasa, ekigembe kyayo ikisamalire omutwe wuwe, mwimana oku magulu wuwe, inyanemugusa esyongumi esiritohire oku kuboko okw’okuli n’okw’okulembe akasambangula eriraamia ebisosano. OO 250.3
Babere bamuleta embere sy’omukama-kali w’e Sikotilanda, oyuwaholokaya olukanda olw’Abasondoli b’aba abahakani abanene, John Knox mwaha obwimiri obutetsinga-tsinga busana n’okwenene. Sy’abya w’erikinda omw’imubuya-buya; erimusayisya siryabya likamuhityako-ihunga. Omukama-kali mwamuhirako olubanza olw’erilwa n’erigania ekyo banene bakikiriraya. Omukama-kali oyo mmwabuga ati John Konx abirikangirirya abandu eryangirira engangirirya/enyikirirya eyo ekihugo likatanga, neryo busana n’ekyoabiritwa erilagira lya Nyamuhanga erikahana abandu abataberweko eryolobera abanya-mwami babo. Knox mwasubamoinyanasikire ati: OO 250.4
” Ng’oku engangirirya/enyikirirya eyihikire muyitimya amaka kutse obutoki erilwa oku banaya-mwami, nikwa erilwa oku Nyamuhanga oyukakota musa, neryo abataberweko kubatabohirwe batya erikwika engangirirya/enyikirirya yabo erikwamana n’erisonda ery’abanya-mwami. Kusangwa emigulu eminene abanya-mwami nibo balengire abandu abosi okw’itendiminya engangirirya/enyikirirya ya Nyamuhanga ey’okwenene. …Ab’olubuto olwa Abrahamu abosi abasanga ini bandu abali ahisi sy’obutabale bwa Farao mugulu muli, kubalibya b’e enyikirirya ya Farao, ngakusaba, mugole, omu kihugo mwangabere enyikirirya yahi? Kutse abandu bosi omu biro eby’abakwenda kubalibya ab’e enyikirirya ey’abalemi b’e Roma, oku kihugo kwangabere enyikirirya ya musindo wahi?...Neryo ibwa, mugole, nanginalangira ng’oku abandu abali ahisi sy’obulemi sibabohere oku enyikirirya ey’abanya-mwami babo n’omu kyanabya kiti bakalagirawa eryoloberabo.” OO 250.5
Maria neryo mwabuga ati: “Mukasobolaya ebyo amasako akabuga by’omu musindo muguma, nabo [abakangirirya b’ekikatuliki ky’e Roma] bakasobolayago omu gundi musindo; ingye ngendyikirirya wahi okw’inywe, kandi nindi wasyabya mutsweri?” OO 251.1
Omulunguli w’emiramirye oyo mwabuga ati: “Wukendyikirirya Nyamuhanga, oyuwakanaya ndeke-ndeke omu kinywa kiwe, neryo ebiri hali okw’ebyo ekinywa ekyo kikakangiriraya, siwase wikiriraye ono kutse olya. Ekinywa kya Nyamuhanga kikayisobolaya ndeke-ndeke; neryo hamabya erihatira omu kitsweka ekiguma, Omulimu abuyirire oyuteyirwanisaya, akasobolayakyo ndeke omu bindi bipindi, neryohaleke eribya eritika-tika mbwino okw’abo abakatwamoeryikala ibane butaminya busana n’epono.” — Biri omu The Collected Works of John Knox, ekya David Laing, ekitabuekya 2, olupapura olwa 281, na 284. OO 251.2
Eyo niyo myatsi y’okwenene eyo omukalalirya w’erilungula emiramirye oyutesaga, omugulu engebe yiwe yiri oku kalerema, eyo akaniraya omukama-kali. Inyane n’obutswiri-tswiri obutetsinga-tsinga, mwamakirira ekilubirirwa kiwe inyakasaba n’erilwa esyonyuhe sy’Omwami Mukulu, erihika aho e Sikotilanda yabya bwiranda okw’itabalwako obukatuliki. OO 251.3
Omu Bungereza erihiraho obuabahakani ng’e enyikirirya y’ekihugo mulyasoboberya eryendererya, nikwa mulitagunziralyoho iguma. Omugulu babya ibabirilwika esyongangirirya sy’e Roma esyonyinene mubabya ibakinalekireho esindi. Mubagana Papa eriyitwala nga niw’endata oku bosi, nikwa omu kitswa kiwe, omwami mwikalibwa omu kitumbi ng’omukulu w’e kanisa. Omu buhererya bw’e kanisa mumwabya imukine erihuma ineene ery’erilwa oku bubuya n’obwolo-bwolo obw’Engulu Mbuya. Omusingyi mukulu ow’obwiranda bw’e enyikirirya abya isyali ayitegereribwa. N’omukyanabya kiti mubatwamoerikolesya ebikala-kalire ebyo e Roma yabya yikakolesya, liriryo abebmbetya ababya ini baabahakani mubatanguhirwa erikolesyabyo, ibwa oku lundi luhande obuli mundu eribya ikimutolerene eriramya Nyamuhanga ng’obulengekania bwuwe ku bukamulagira mubataminyakyo. Abosi ibakasabawa eririga n’erikwama emisingyi y’eryikirirya n’erikwama emihanda ey’eriramyaeyo e kanisa eyiriho yikatonda. Ababya bakagana erikwamalyo ibakendereribawa, kutsibu kutse kake-kake, eribuga amagana w’ebirimo. OO 251.4
Omu kyasa ky’erikumi n’eyirinda ebigonye n’ebigonye eby’abalisya mubabingwa oku mibiri yabo. Mubatanga abandu erihika omu syonyihinda-hindano esy’e enyikirirya syosi-syosi, erilusyaho esyo nyisa esyo ekanisa yikaligira, bite bitya omundu inyakendilihisibwa kutsibu, kutse erihiriribwa omu muliki kutse erihigitwa omu bulambo. Abandu abatalegula abo ababya isibangabya butsir’ihinda-hindana busana n’eriramya Nyamuhanga ibakakakawa erihindanira omu myanya eyiri aho kati-kati k’amanyumba omuli omwirimya, omu hyumba hy’endata oku manyumba ehirirmoomwirimya, n’eyindi migulu, omu musitu omu kati k’ekiro. Omu kati k’omusitu, e Hekalu y’ekihimbano kya Nyamuhanga kinyini-nyini, abana b’Omwami Mukulu abararangire n’eryendereribwa abo ibakahindaniramoerisaba n’eripipa. Nikwa n’omu banabya n’obuyiteya, abanene mubagalwa busana n’eryikirirya lyabo. Amanyumba w’omuliki mwahatatana. amahika mwasambukala. Abanene mubatibita omu bihugo by’ehandi. Liriryo Nyamuhanga abya inyane n’abandu buwe, n’eryendererya mulitatoka erihunia obwimiri bwabo. Abanene mubatibitwakobamasoka esyongetsi nene-nene bamahika omu kihugo ekya Amerika, neryo hano muhahandwa emisingyi ey’obwiranda obw’obulemi n’obw’e enyikirirya eyabiribya luhimbo olukategaya kandi oluli lukengerwa olw’ekihugo lino. OO 252.1
Kandi ng’oku byanabya omu biro eby’abakwenda, eryendererya mulyaleka engulu iyalolya embere. Omu kyumba ky’omuliki kiyitwire nabi ikyoswiremoesyongoli sy’amalolo, iyo John Bunyan mwabya omu ngebe ey’obunya-lubula; neryo inyane mukyo mwasakiramooluganikyo olw’erisunzikania olw’olugendo lw’omubunga erilwa omu kihugo ekirimoerihera erihika omu muyi ow’elubula. Eribuga ebirimo eyilabire oku magana abiri omulenge oyo owakalwa omu nyumba y’omuliki eya Bedford abiribya inyanemubugira oku mitima y’abandu n’obutoki bunene. Eriloly’embere ery’olugendo lwa Bunyani n’olukogo olutswagire oku oyuli mubihya kwilaba abosi byabirisondola banene oku nzira y’engebe. OO 252.2
Baxter, Flavel, Alleine, n’abandi balume abawite esyonzunzo, abasomire, kandi abalimoobukristo mubimana malume-lume erilwira eryikirirya eryabya iryabirihebwa abagombe ba Nyamuhanga. Omubiri ogu balume bano bakola, abalume obu abalemi ab’ekihugo kino babandako n’eriganzabo mu batwi b’Ebihano, syangabulegeta. Ebitabu bya Flavel ekya Esyongununuko sy’engebe na Emisindo eyo olukogo lukakoleramo byabirikangirirya ebigonye n’ebigonye eby’abandu ng’oku bangaha esyongebe syabo sy’oku Kristo. Ekitabu kya Baxter ekya Omulisya oyubindukire kyabiribya muyisa okw’abo abakwire enyota ey’erisuba buhya obw’omubiri wa Nyamuhanga n’ekya Eriluhuka erya abagombe ba Nyamuhanga erya kera-na-kera kyabirikola omubiri wakyo ow’erisondola abandu b’okw’iluhuka erisigereho busana n’abandu ba Nyamuanga. OO 252.3
Enyuma w’ebirimo igana liguma, omu mugulu ow’omuhindania owa kimweyo, miyo Wilfred bana Wesley bahangana mu batuli b’engulu ya Nyamuhanga. Ahisi sy’obutabale obw’e kanisa eyiriho abandu ab’omu Ingilanda babya ibabirisobobera kimweyo isiwangatoka eribagabula oku bakafiri. E enyikirirya eya buhangiranwa muyabya ky’eryiga ekyo Abasondoli b’e kanisa babya banzire, neryo emisono yabo ey’e enyikirirya yabya yiboherwe omwo. Abasomire kinene ibakalangira erikangania obunya-enyikirirya bw’omu ngebe nga ni butya-butya, neryo ibakayikukumba busana n’eribya ini b’endata oku ekyo babya bakahulamoekisehya. Ab’ahisi babyamoobutili-tili bunene neryo mubalekeranibwa eribya ibanemukola amalolo aw’egali-gali, obwo ekanisa isiyikiwite muhwa kutse eryikirirya eryangatokesyayo erihambirira ekirengekanio eky’okwenene okukalyatangirirawa. OO 253.1
Engangirirya ngulu ey’eribuyirwa erilaba omw’ikirirya, eyo Luther akangirirayako ndeke, yabya hakuhi eryibiriranawa kombe-kombe; n’emikolere ey’e Roma ey’eriyiketera emibiri mibuya busana n’omulamo, yabya iyaburitwala ekitswa kyayo. Whitefield n’erihika lya Wesleys, ababya b’omu kanisa eyiriho babya bandu kwenene abakarondekanaya erisimwa Nyamuhanga, kandi babya ibabirikangiriribwa eki ambu kyangabanika erilaba omw’ibya n’engebe eyuwene n’erikwama-kwamania emikonga y’e enyikirirya. OO 253.2
Obutuku buguma iyo Charles Wesley abere alwala, neryo amaganirya ati oluholo luli hakuhi, mubamubulya aho akasegemaya amaha wuwe aw’engebe y’erikota. Erisubamo liwe lyabya liti: “Nabirirengaho erikola ng’oku ngatoka erikolera Nyamuhanga” Abere alangira oyuwamubulaya ekibulyo ekyo erisubamoliwe ngasiryatamuniha, iyo Wesley mwalengekania ati: “Wutiki, emibiri yage siyirigunza erinyiha amaha? Anginanyikereta oku mibiri yage ngamukolera, kwehi? Sinyiwite ekindi ekyo namgayiketera.” - Biri omu Life of the Reverend Charles Wesley, ekyasakawa John Whitehead, oluyani olwa 102. Omwirimya kw’abya abere munene atya owahika oku kanisa, amabisa eribuyira, erilusya oku Kristo kw’olukengerwa luwe, n’eribunula obulengekania bw’abandu bw’oku maha masa aw’omulamo — omusasi w’omulamia oyuwambawa. OO 253.3
Wesley n’obu abya akakola nabo mubasondolwa bati erilangira e enyikirirya ey’okwenene liri omu mutima, kandi bati Ebihano bya Nyamuhanga bikahika oku malengekania, n’oku binya n’oku ebyo omundu akakola. Babere babiriminya ndeke ng’oku omutima atolere inyabya mubuyirire, kandi n’emitse y’omundu ey’eribyaho ku yitolere iyabya iyilungukere, mwatsuka erirondekania eribya n’engebe nyihya. Erilaba omw’ikola kutsibu n’erisaba mubalengaho eritababala oku bibi eby’omutima wabo owa kibutiranwa. Mubabya n’engebe ey’eriyiyigana, erikola ebibuya, n’eriyikehya, ibakolobera n’erikwama obuli nzira yosi eyo babya bakalengekania ngayangabawatikya okw’itunga obuli kindu ekyo babya bakasonda eritunga — Obubuyirire obwo obwangabaletera erisimwa Nyamuhanga. Nikwa mubatatungaekilubiririrwa ekyo babya bakarondya. Erirengaho mulyataluka eribalusyako olubanza lw’ekibi kutse eritwa obutoki bwakyo. Erihalikana ng’eri niryo Luther alabamoinyane e Efurt. Ekibulyon ekyo nikyo kyanasulusutaya engebe yiwe kiti — “Kwenene nyinasi ko bine bitya; Nikwa omundu angatoka eribya oyutunganene embere sya Nyamuhanga kwehi?” Yobu 9:2. OO 254.1
Omuliro ow’okwenene okw’obunya-lubula, inyakisiya inyalima oku biherero eby’obu abahakani, abya iniw’erisyaswakibwa erilwa oku kisosomole ekyaletawa abakristo abanya Bohemia kera. Enyuma w’erilungula emiramirye, obu abahakani omu Bohemia ekyungungu ekya abandu ab’e Roma mubalyatangirrirabwo. Abosi abagana erilwika okwenene mukyabakaka eritibita. Abaguma b’oku bano mubabana obusayiro omu Sakisoni, mubabya ibanahambirire eryikirirya ery’oku kya kera. Ekyakakala mukyasira iyo Wesley n’obu abya akakakola nabo erilwa oku bitsikulu ab’abakristo aba. OO 254.2
John bana Charles Wesley, babere babirihiribwako amaboko aw’obuhererya, mubatumwa eriyatulawo omu America. Oku bwato obu babyako kwabya ekikundi eky’aba Morovia. Babere bane omu lugendo mubasanga ebihunga by’oku ngetsi ebikalire, neryo John Wesley, abere alangira oluholo iluli hakuhi, mwayowa isyawite obuholo bwa Nyamuhanga. Ibo abanya Germany mubakangania obutekane n’eriyiketera ekyo asangawa isyali atalolako. OO 254.3
Mwabuga ati, “Indyasangawa kera inabitungerera esyongeso syabo. Omw’iyikehya lyabo babya ibabiribya ibanemukanganiasyo, omw’ikola emibiri ey’obuhererya busana n’abandi abali omu bwato, emibiri eyo ahatabya na muguma w’oku bengereza angaligire erikola; eyo banza erikola butsira erituhwa, ibakabuga bati kyuwene busana n’emitima yabo y’emiyiheko, kandi omulamia wabo mwanze mwasangwa inyabiribakolera ekirengire ekyo. Kandi buli kiro ikikahabo akayisa k’erikangania obwolo-bwolo obutasegenyuka omundu n’omu anginahutala. Banabya bamakunabo kutse eriswiryabo, kutse erireka bakawa, ibakasubira ibahangana neryo ibayigendera; liriryo omu buno bwabo isimulilwa eriyihumangura. Litya muhabya akayisa k’eripima ngababiritongolibwa oku buba, n’oku miyiheko, okw’ihitana n’erituhulya. Omukati-kati k’olwimbo, omugulu eriramia lyabo lyatsuka, engetse muyatabuka, yamasatangya olukimba olukulu olukaleka obwato ibwagenda, amagetsi amabogera omu bwato amutikira omu bibalaza by’obwato wuti mbwino twabirimerwa engetsi enene. Abengereza mubalaka kutsibu. Ibo abagerimani mubalolya embere n’eryimba ibanatekene. Enyuma wakyo munabulya omuguma wa kubo nyiti, “Kunaho simulwe mukwire buba.” Nayo mwasubamo ati: ‘Ngasima Nyamuhanga, situlwe tukwire buba na hake.’ Munabulya nyiti, ‘Ibwa abakali benyu n’abana sibalwe bakwire buba?’Mwasubamoomu bwolo ati: ‘eyihi, abakali n’abana betu sibesaga luholo’” — Biri omu Life of the Reverend John Wesley, ekyasakawa White head, oluyani olwa 10. OO 255.1
Abere ahika e Savana, Wesley mwikala haguma n’abanya Moravia eribuga obutuku bukuhi, nikwa mwatsemera kutsibu erilangira ng’oku bakakanganaya obu Kristo bwabo. Mwasaka oku muguma w’oku mikonga ey’obuhererya bwabo obw’e enyikirirya, omw’isweka akalangira engabane eyo babya bawite omu muhanda w’ekisomo n’ey’kisomo ekikwire eky’e kanisa eya Ingilanda ati: “Obwolo-bwolo bunene n’eribya ibakaminyisayakyo mulyaleka inabya ngangibirirawa ebirimo magana ikumi n’irinda eyiri aho kati-kati, neryo namayowa nga nyiri omu nguma y’oku syonyihinda-hindano esyo eyite minya omundu awikire ati kutse niwa myimanire ya musindo wahi; nikwa Paulo, omuhimbi w’esyohema, kutse Petero, omusohi w’amahere, mwikala oku kitumbi; kandi ibwa ihane erikangania omulimu w’obutoki. — Biri omu Ibid., ehiyani 11, na 12. OO 255.2
Abere asuba e Bungereza, Wesley inyakakangiriribawa omutuliri omu Moravia, mwahika okw’iyitegererya e Biblia yo ndeke. Mwiminyakyo ndeke ati akatolera inyalwika erisegema oku mibiri yiwe iyuwene-wene busana n’omulamo neryo akatolera inyayiketera iyo wosi oku “Omwana w’Embuli wa Nyamuhanga, oyukalusayaho ebibi by’ekihugo.” Omu Ndeko ey’aba Moravia e London, mubasoma ebinywa ebyasakawa Luther, ebikatonda embinduka eyo Omulimu wa Nyamuhanga akakola omu mutima w’omwikirirya. Wesley abere anemuhulikirira, eryikirirya mulyatsuka omu ngebe yiwe. Akabuga ati: “Munowa omutima inyamabyamoekihuhira eky’engabane. Munowa kwenene inamayiketera Kristo, Kristo iyuwene, busana n’omulamo wage: neryo munahebwa erisikya liti, abiritwala ebibi byage, ebyage nibya, neryo amanyitsuna oku kilayiro ky’ekibi n’oluholo.” — Biri omu Ibid, oluyani olwa 52. OO 255.3
Erilaba omu birimo mirahakuti ey’erirengaho eririmoeriluha n’ahate erihumulikanibwa — ebirimo ey’eriyiyigana, kutse ey’erigaywa n’eriyikehya — iyo Wesley abya inyabirimakirira oku kilubirirwa kiwe kiguma eky’erisondya-sondya Nyamuhanga. Lero mwabya inyabirimubana; neryo mwabana ati olukogo olu abya akakakolerera eritunga erilaba omu misabe n’eritsira akalyo, erilaba omu mibiri ey’erihitya oku bera n’eritendiyitsomanako, lwabya lusunzo, “oluteko esyombulo kandi oluteko buguli.” OO 256.1
Abere abirihandwa omw’ikirirya erya Kristo, engebe yiwe eyosi muyosulamoeriyikumbuka erilalagania engulu ey’olusunzo olukahebawa butsira buguli yo ehosi-hosi.” Mwabuga ati, “munatungerera ekihugo ekyosi ngan’itwale lyage ery’e kanisa, omu kitsweka kyosi ekyo nyirimwo, ngayowa inyitolere kandi ngani lumimbi lwage erikangia abosi abanzire eryowa omwatsi w’ebitsange ow’omulamo.” — biri omu Ibid., oluyani 74. OO 256.2
Mwalolya embere n’engebe ey’eriyikakirya n’eyeriyiyigana, oku ndambi eno, buitsira nga niyo y’eryimanirako busana n’omulamo, liriryo ng’eyikalwa okw’ikirirya; butsira ng’omulihya, nikwa ng’ebiguma by’obubuyirire. Olukogo lwa Nyamuhanga omu Kristo nilwo musingyi ow’amaha aw’omukristatyo, n’olukogo olwo lukaminyikalibawa omu bwowa. Engebe ya Wesley mwaherereyayo okw’itula emyatsi mikulu —mikulu ey’okwenene eyo abya inyabiritunga — eritungananibwa erilaba omw’ikirirya omu musasi owakabuyira owa Kristo, n’obutoki obukasuba-subanaya buhya obw’Omulimu abuyirire oku mutima, obukaleta ebiguma omu ngebe eyikagendera oku ky’erilangirirako ekya Kristo. OO 256.3
Iyo Whitefield bana Wesley mubateka-tekwa busana n’omubiri erilaba omw’iyiminyira ng’oku babya ibatere eryabya lyatwere mugulu muli kandi omu nzira eyikala-kalire; neryo ibanatoka eryimanira emibere eyikala-kalire ng’abasirikani babuya aba Kristo, mubalaba omu lulengo oluikalire ollw’erisekereribwa, erigaywa, n’eryendereribwa omu yunivasite nibya n’omugulu bingira omubiri w’eritulawo. Ibo haguma n’abandu abake ababya bakakwirabo obulige, abigi banyikyabo abatemo obwa-Nyamuhanga mubahulabo mu ba metodisiti ibakagayabo n’erisekereryabo — erina munabwire eryo enguma y’oku maenyikiriryaawalengire eribya manene-manene omu Ingilanda n’omu Amerika OO 256.4
yikatwalamo y’e kitsumbi. Ng’abaguma b’oku banya kanisa eya Ingilanda, babya bakundikenie kutsibu oku muhanda w’eriramia lyayo, nikwa Omwami Mukulu omu kinywa kiwe abya inyabiribakangania olulengo ohw’eyigulu okw’aho. Omulimu Abuyirire mwahatikanabo eritulago oku Kristo kandi iyo oyuwabambawa. Obutoki obw’endata kutsibu mubwakolesyabo. Ebigonye n’ebigonye by’abandu mubalangira okwenene n’eribinduka kundu. Kyabya kitolerene kiti esyombuli hino sitegibawe oku myondo eyikalyasyo. Wesley syabya awite amalengekaania w’erikwika engangirirya/enyikirirya nyihya, nikwa mwateka-tekabo omu ekyabya kikahulwamo Methodist Connection. OO 257.1
Ekanisa eyabyaho muyalwa n’abatuliri bano omu musindo owateyitegereribawa kandi owakalire; n’omu kyanabya kyabwere kitya, Nyamuhanga, omu menge wuwe, asangawa inyabiriritokesya erilungula emiramirye eritsuka omu kanisa yinyini-nyini. Kulyanatalwira etyihya eryosi, siryangingire aho aho lyabya liyitsutsibirwe. Nikwa abatuli b’engulu ey’erisubya buhya abo ng’oku babya ini banya-kanisa, kandi ibakakolera imwan’omu kanisa eyo ahosi aho babya bakabana akayisa, okwenene mukwingira aho kute kwangahikire. Abaguma b’oku bakulu b’omu kanisa mubabuka erilwa omu tugotseri neryo bamabya batuli b’engulu ab’omuhwa omu matwale w’amakanisa wabo. Aamakanisa awabya inyabiribola busana n’eribya awakagendera oku mikonga eyitula iyineho mwabuka. OO 257.2
Omu mugulu wa Wesley, ng’oku kyanabya kikabya omu mugulu w’eribyaho ery’ekanisa, abalume abawite esyonzunzo ngabane-ngabane mubakola omubiri wabo. Isibalisanga-sanganaya obuli mwatsi w’omusingyi w’eryikirirya, nikwa abosi mubasondolwa Omulimu wa Nyamuhanga, kandi ibali buguma omu kilubirirwa ky’erireta abandu b’oku Kristo. Obutayitegererania obwabya ibuli ahokati-kati ka Whitefield na Wesley mubwayitwa ng’obukendiretaho erigabana; nikwa ng’oku mubigira obwolo-bwolo bw’omw’itendekero erya Kristo, eriyiyinia n’obugenge mubyabasanga-sangana. Mubatatunga endambi y’erinegena, omugulu amabehi n’amalolo byabya ibinemukanyirira hano na halya, n’ababihya ibanemwongoberera omw’ihera. OO 257.3
Abagombe ba Nyamuihanga mubalaba omu kayira akakungulugutene. Abalume ab’omulenge owakowika kandi abasomire kutsibu mubakolesya obutoki bwabo erilwa nabo. Enyuma w’obutuku, abakulu-bakulu omu kanisa mubakangania obutsurumi, neryo engangirirya eyiri nzongole eyo muyaganibwa n’abakatulayo mubabandwako. Ekindu ekyo Abasondoli b’ekanisa bakola ekyo bakakakiryabo erikolesya okituti omwirimya, obutaminya n’erikondomerera okw’ikola amalolo ibyabuka. Iyo John Wesley mwabala oku luholo esyongendo nyingyi omu masanu aw’olukogo lwa Nyamuhanga. Omugulu ekikukumbano eky’abandu bamwakirayako erihitana lyabo, neryo isyalibanika ng’anginatoka eritswa kubo, omulaika inyasosire omundu mwasyimana oku luhande luwe, ekikukumbano eky’abandu bahitene abo mukyayawa kinyuma-nyuma, n’omugombe wa Kristo oyo mwalaba buholo erilwa omu mwanya ow’akabi oyo. OO 258.1
Wesley mwatulago akakania oku iguma ly’oku ilama liwe erilwa omu kikukumbano ky’abandu bahitene ibanzire eimwita ati: “abanene mubalengaho erinyitinira tukandagala oku kandagala omu nzira eyitendere tukaya oku kayi; inyinasi ndeke nyiti namabiribulikira ngawa ahisi, isinendiswahangana. Nikwa munyitatwikala na hake, n’omu lyanabya eritendera like, erihika aho nalwira omu byala byabo mw’iguma…. Abanene n’omu banalengaho erihambirirya oku kitogyi eky’olukimba kutse oku ngyimba syage bati banyikakiraye ahisi, isibalitoka eritswirirasyo; ni muguma musa oyuwabya ahambirire ndeke oku katswe k’erikoti akayikubire akabya kasigere omu byala byiwe neryo; akandi katswe akakubire, akabyako eyisaho eyabyamoesyombulo, mukatwikako kahande… Omulume oyuwabya awite esyongumbu nyibi oyuwabya enyuma syage mwanyiswirya esyongendo nyingyi omu nyabwindi y’omuti; kwanatanyiswiryayo oku kalugutu k’omutwe wage, inagaholire. Nikwa obuli ndambi omuhumbo inyakahumba, sinyasi nga mukyasa kiti; kusangwa sinabya ngasegera oku luhande lw’okuli kutse okulw’okulembe…. Ogundi mundu mwasa akanguha amalaba omu bandu abanyihatatenie, amasumba okuboko kwuwe ati anyihumbe, nikwa mwayibana inyakaswirangaya tuhumba-bana oku mutwe wage, amabuga ati, ‘mbesi otuywiri twuwe ko tuhehere!’… Abandu obu emitima yabo yatsuka eribinduka babya isy’esyongyingyi sy’omu kayiako, ababya bakulu b’emilondo y’amalwa emigulu yosi, omuguma wa kubo mwanatunga ekihembo eky’eribya mulwi w’amaka oku malima w’esyoddubu… OO 258.2
Nyamuhanga akatuteka-teka kirirhi busana n’erisonda liwe! Ebirimo ibiri eyilabire, ekitahu ky’eritofali mukyaswirya oku liso lyage. Ekirimo muguma enyuma w’aho eribwe mulyanzwirya oku mbumo omu mbatatania esy’ameso. Omukera owalabire mubanyiswirirye engumi, n’omwigolo-golo lino mubakanyiswiraya esyongumi ibiri, enguma balyanzwirayayo tute twahika omu muyi, eyindi itwamabirilwa mugo; nikwa esyosi esyo silwe sikabya masata: kusangwa omundu n’omu angabya imwakanyiswiraya oku kikuba n’akagala kiwe akosi, n’ogundi akanzwirya oku buno n’akagala kangaho-ngaho omusasi akatsububukamoaho n’aho munyitowa bulumi erilwa oku syongumi esyo obulengire ng’oku omundu angabya imwakanyikolayakoomulibwa.” — Biri omu Works, ekya John Wesley, ekitabu ekya 3, oluyani olwa 297, na 298. OO 259.1
Ab’engangirirya/enyikirirya y’eki metodist aba kera — abandu n’abatuliri nibya — muba yiyinia okw’isekererwa n’eryendereribwa, erilwa oku banya kanisa n’abate banya-enyikirirya ababya bakahitana busana n’ebyo abandu babya bakatula kubo. Mubimanibwa embere w’amabuyiro w’obulingiriraania bw’Ebihano — ini mabuyiro w’obulingiriraania w’Ebihano omu lina, kusangwa omu mabuyiro w’Ebihano aw’omugulu oyo simwabya bulingirirania. Emigulu eminene abakandererayabo ibakanubayabo erikalire. Ebikukumbano eby’abandu bahitene ibakagenda nyumba-oku nyumba, ibakabandanga n’erihisya eby’obuteke eby’omu nyumba, ibatsandia obuli kindu babya bakatwamwo, n’erikola oku balume, abakali n’abana kw’eby’egali-gali. Eyindi migulu ebipande mubyahanikwa, ikusakire kuti abosi abayisunzire eriwatikya okw’itwa amadirisa n’eryiba omu manyumba aw’aba metodist, bahindanire oku mwanya mulebe. Eriketa Ebihano ebikatabala oku bandu n’ebya Nyamuhanga ebya bulolerera lino mubyaligirwa erikolwa butsir’ihiribwako olubanza. Eryendererya eritondire mulyakolwa oku bandu abo obu esobi yabo yabya iry’erisondekania eribindula ebisandu eby’ababihya erilwa omu nzira ey’erihera erilolyabo omu nzira ey’obubuyirire. OO 259.2
John Wesley abere akakania oku syombanza esyo bamuhirako n’oku banyikiwe, mwabuga ati: “Abaguma bakabuga bati esyongangirirya esy’abandu aba siwire, sisobire, kandi sirimoekipupukalo kinene; bati ni nyihya-nyihya kandi syasangawa isisiri syatowibwako; bati ni sy’eriyitsumba-tsumbira, n’irengya amabina w’oku ngoma, kandi nisy’ekikatuliki. Eriyisesemetya eryosi eri lyabiritemerwa okuna mirihya, enyuma w’erikanganibwa omu bwoswire kiti obuli mutahi w’engangirirya eyi ni musingyi w’engangirirya owaminyikere ndeke ow’Amasako ogu e kanisa yetu yikasobolaya. Busana n’ekyo siyangabya y’amabehi kutse eyisobire, Amasako amabya ini kwenene.” “Abandu bakatubugako nabi bati, ‘engangirirya yabo yikala-kalire; bakaleka enzira y’elubula iyayimima kutsibu.’ Neryo omu kwenene eri niryo erigana ery’erimbere, (ng’oku hakuhi ninayo nyisa eribuga obutuku) kandi niryo, ebindi bigonye by’abandu bakimanako bubiso-biso, erikabanika omu misindo minene. Ibwa kwenene bakaleka enzira ey’elubula iyayimima kwilaba Omwami Mukulu wetu n’abakwenda kubaminyayo? Engangirirya yayo yirimoebikakalayayo kwilaba erikangirirya ery’e Biblia kwehi? Tatungerera oku milondomike: ‘Wukendisyanza Omwami Mukulu Nyamuhanga wawe n’omutima Wawe owosi, n’obulengekania bWawe obwosi, n’engebe yawu eyosi, n’akagala kawu akosi.’ ‘Busana na buli kinywa ekyo abandu basyabuga kitya-kitya, bakendisyatulago omu kiro ky’eritswerwa esyombanza ekyaleka ibabugakyo. ‘Minya wukalya, kutse wukanywa, kutse obuli kindu wukakola, wukole ebyosi busana n’eriha Nyamuhanga y’olukengerwa.’ OO 259.3
“Engangirirya yabo yamabya iyikalire kwilaba aha, ni b’erihirako olubanza; omu mutima wenyu munasi ng’oku kitakalire kwilaba aha. Neryo nindi oyuwangolobaho katondi kaguma inyabya butsir’itsandya ekinywa kya Nyamuhaga? Omubiki w’esyombita sya Nyamuhanga anginabanikamo muyiketerwa amabindula akapindi kosi-kosi ak’eribikiro libuyirire eryo? Eyihi. Syangakehya kindu kyosi, syangolobya ekindu kyosi; akakakawa eritulira abandu bosi ati ‘Nanginabya butsir’ibatsemesya omu musindo ogu ngabakolayako amasako. Mukatekawa eryasa oku Masako, bite bitya, imwasyahera kera-na-kera.’ Aha niho ekiriro ekyasibwe kirya kikimana ekihambire oku olute lwanzo olw’abalume aba? Ku bine bitya, sibawite lwanzo kwehi? Omu musindoki? Sibalirisaya abakwire nzala n’eryambalya abali ndumbu kwehi? Eyihi; siky’ekyo: sibabulirweko omw’eki: nikwa sibawite olwanzoomw’itswera! Bakalengekanaya bati sihali wangalama erilusyaho abali omu nzira yabo” — Biri omu Ibid, ekitabu ekya 3, oluyani olwa 152, n’olwa 153. OO 260.1
Erisububula kimweyo eryabya iryabiribya omu Ingilanda iyo Wesley ate atsuka omubiri niryo lilwiremo erikangirirya erya eki antimoniya. Abanene mubabuga kundu bati Kristo abirilusyaho Ebihano erikumi bya Nyamuhanga neryo bati busana n’ekyo aba kristo sibakiriko lukako olw’eriteyabyo; bati erilaba omw’ikirirya abirikundulwa erilwa omu muliki ow’emibiri mibuya.” Abandi n’omu bakanaliga bati Ebihano sibiritahwaho, mubatulago bati sikyabya kikayitsutsibwa abalisya erikalalirya abandu okw’olobera emigambo yabyo, kusangwa abo obu Nyamuhanga abiriyisoha erisyalama “erilaba omw’ikunwa ery’olukogo lw’obunya-lubula, bakendisyasondolwa okw’ikangania obwikirirya n’obubuya,” obwo abali b’erisyatogota erya kera-na-kera, “isibalitatunga obutoki obw’eryoloberaekilayiro ky’obunya-lubula.” OO 260.2
Abandi bakahambirirya bati abayisohawa sibangatoga erilwa oku lukogo kutse eritalya erisimwa ly’obunya-lubula, “mubahika okw’itwamoeribihire kutsibu liti “ebikorwa bibi ebyo bakakola okwenene kuli kuti si malolo, n’omu byanabya erilangirabyo ng’eritwa Ebihano by’obunya-lubula, kandi bati, kundu, kundu, sihaliekyangaleka ibatura ebibi byabo kutse eriyilusyabyoko erilaba omw’iyisubamo..” — Biri omu Cyclopedia, art ekyasakawa McClintock and Strong. “Ab’eryikirirya erya eki antimoniya” Busana n’ekyo mubakangania bati, nibya n’ekiguma oku bibi tsu-tsu-tsu, ekyo ekihugo kyosi kyasi ng’eritwa Ebihano by’obunya-lubula erikalire, si kibi embere sya Nyamuhanga,” kyamabya ikirayakolawa omuguma w’oku bayisohawa, “kusangwa n’iguma ly’ky’u bisimisyo eby’abayisohawa ebitolerene kandi ebikaleka ibabya bangabane, bati sibangakola kinduki ekyangahitania Nyamuhanga kutse ekyo Ebihano bikakaga-kaganaya.” OO 261.1
Esyongangirirya nyibi esi ninyigumerera n’erikangirirya ery’emigulu eyakwamaho ey’abakangirirya basibwe ab’omu matendekero n’ab’eby’engangirirya/enyikirirya — bati sihali kilayiro ky’obunya-lubula ekitebinduka ng’olulengo olw’ekihikire, nikwa bati olulengo olw’ekihikire abandu abali omu kitsweka nibo bakahirakyoho, kandi kyabiribya ikinemw’ikala kikabinduka. Amalengekania aaya awoosi alwire oku mulimu muguma oyuwatsopa-tsopananayago — erilaba omw’iye oyuwatsuka omubiri wuwe ow’erirondekania erilusyaho erikasngirirya ery’Ebihano bya Nyamuhanga, nibya n’omu bikaali b’elubula abasangawa isibali batabihya. OO 261.2
Engangirirya eya ebyobunya-lubula bikalayira, eyikahira emibere y’abandu y’omu mwanya muguma butabinduka, yasangawa iyabirireka abanene ibagana Ebihano bya Nyamuhanga. Wesley mwagania butasububula, amabehi aw’abakangirirya abali antimonian neryo amakangania ati engangirirya erikakolya oku bu antimonian siyabya yikabasula ng’Amasako kw’akabuga. “Olukogo lwa Nyamuhanga olukaleta omulamo lwabirihika oku bandu bosi.” Ekĩ ni kibuya, kandi kĩkatsemesaya Nyamuhanga Omũlamya wetu, oyo wanzĩre abandu bosĩ balamĩbawe, nʼeriminya ndeke omwatsi wʼekwenene. Kusangwa hali Nyamuhanga muguma, nʼOmũsanganĩa muguma, oyũkasanganaya Nyamuhanga nʼabandu, omundu oyo ni Kristo Yesu, oyo wayiha busana nʼerĩtongolya abandu bosĩ. Neryo ekyo akola nĩ kĩmĩnyĩsyo oko mugulu atolere ngoko Nyamuhanga anzĩre abandu bosĩ ĩbalamĩbwa..” Tito 2:11; 1Timoteo 2:3-6. Omulimu wa Nyamuhanga akahiribawa busa oku buli mundu erimutokesya erimakirira esyonzira esy’omulamo. Ko litya Krsto “Ekyo kyabya kyakakala kyʼekwenene ekĩkahĩka omo kihugo, nʼerĩkolerya obuli mundu.” Yoane 1:9. Abandu bakataluka eribana omulamo erilaba omw’itwamolyabo erigana olusunzo lw’engebe. OO 261.3
Omw’isubamo oku ekyo abandu bakabuga bati oku luholo lwa Kristo emigambo y’Ebihano ikumi muyalusibwaho haguma n’Ebihano eby’emikonga, Wesley mwabuga ati: “Ebihanoebikategaya esyongeso n’eriyitwala ly’omundu ebiri omu bilayiro ikumi kandi ebyakaniribawa abaminyereri, mwatalusyabyoho. Sikyabya kilubirirwa ky’eryasa liwe erilusyaho akatsweka kosi-kosi ak’eki. Kino ky’ekilayiro ekite kyangatwibwa na hake, “ekikimana butatsinga-tsinga ng’omulangiri w’omu lubula…. Kinokyabyaho eritsuka oku nzuko y’ekihugo, ikisakirwe butsira oku bisayi by’amabwe; nikwa oku mitima y’abana b’abandu, omugulu balwa omu byala by’omuhangyi. Kandi ebinywa ebyanasakawa n’okuboko kwa Nyamuhanga n’omu ekibi kinahakire kubyo kw’ebyondo kutsibu, liriyo sibyangasangulwa iguma, omugulu tunasi ekibuya n’ekibi ku kineho. Obuli katswe k’ekilayiro eki kakatekawa eribya ikakayitsutsibawa abandu eryoloberako, kandi emigulu yosi; butsir’igendera oku mugulu kutse oku kitsweka, kutse emibere yahi yosi-yosi eyanginabinduka, liriryo ikakasegema oku mibere y’eribyaho lya Nyamuhanga n’emibere ya buhangiranwa obw’omundu, kandi n’obuhugu obu bawiteneko obutebinduka. OO 262.1
Wesley mwakangania Ebihano n’Engulu Mbuya ng’oku bikakola haguma. “Neryo hali obuhugu obukundikenie obwanginalangirwa, aho kati-kati k’Ebihano n’Engulu Mbuya. Oku luhande oluguma, Ebihano bikikala ibinemukokotya enzira busana n’Engulu Mbuya, kandi bikatuhabula eryangirirayo; oku lundi luhande, Engulu Mbuya yikikala iyinemutusondola ng’oku twangaberererya kundu ebyo Ebihano bikayitsutsa. Eky’erilangirirako, Ebihano bikatyuyitsurako eryanza Nyamuhanga, eryanza omwikalani wetu, eribya abolo, abayihombekire, kutse ababuyirire. Tukayowa tuti situligunza busana n’ebindu ebi; inga, tuti oku mundu eki sikiritokekana;’ nikwa tukalangira eriyilaga ati akendituha olwanzo, n’erituyiramo abayihombekire, abolo-bolo, kandi ababuyirire: tukahambiriraya oku ngulu eyi, oku mwatsi w’ebitsange oyu; kikatukolerawa erikwamana n’eryiykirirya lyetu; neryo obutunganene obw’Ebihano ibwabererera omw’itwe; erilaba omw’ikirirya eriri omu Kristo Yesu…. OO 262.2
Wesley mwabuga ati, “Omu lulengo lw’endata kwilaba olw’esyonzigu esy’engulu ya Kristo, nimomuli abakatwira binyini-nyini eby’olubanza’ kandi ‘bakakanaya nabi oku bilayiro;’ Abakakangiriraya abandu eribuna (eritabura, eribohola, erikundikania eriyitsutswa erya) butsira kiguma kisa, minya niky’oku bikeke-bike kutse oku bikulu-bikulu, nikwa Ebihano ebyosi omw’iswirya liguma…. Ekikakukubalaya kwilaba ebyosi oku mibere yosi eyihambire oku mabehi aya, kiri kiti abo abakakola omwatsi oyo, kwenene bakikiriraya bati bakaha Kristo y’ olukengerwa omw’itererya Ebihano byiwe byo ahisi, kandi ati bakagalihaya omubiri wuwe omugulu bakatinda omusingyi w’erikangirirya liwe! Inga, bakamusikaya nga Yuda kw’akola omugulu abuga ati, ‘Wuhalambawe Mukama, neryo amamulyatsirira’ Neryo anginabuga kwenene oku buli muguma wa kubo ati, ‘Wukagotera Omugala w’Omundu omw’imulyatsirira kwehi?’ N’imugotera omw’imulyatsirira omugulu wukakanaya oku musasi, n’erilusyaho embitaa yiwe ey’obwammi; erireretya akatswe kosi ak’Ebihano byiwe, wuti wukakula-kulanaya engulu yiwe. Kwenene sihali mundu wangabala okw’itswer eri, oyukatulawo okw’ikirirya omu musindo wosi-wosi owahigula luhande omutahi wosi-wosi ow’obwowa kitengeleryo kutse omw’itandalwa. Oyukatulawo oku Kristo omu nzira ey’eri disannul kutse kutse eyikatsekaya omu muhanda wosi, ekike kwilaba ebyosi eby’Ebihano bya Nyamuhanga.”- Biri omu Ibid OO 263.1
Okw’abo ababya bakabuga bati “erikangirirya ery’Engulu Mbuya likasubamo ebyosi ebyo Ebihano bikayitsutsa,” Wesley mwabasubamoati: “Eki tukaganirakyo iguma. Sikirisubamo ebyo Ebihano bikayitsutsa binyini-nyini, nabyo ni ebwiririra abandu bakanaminya ekibi, eribukya abo abakinayiretwo abali oku lukukulyo olw’e kulimu.” Omukwenda Paulo akabugago ati, “Omu bilayiro nimotukaminyira ekibi;” “Kandi erihika aho omundu akaminyira kw’ali mubihya, nimokwenene asyayowa inyawite obwaga obw’omusasi wa Kristo owakabuyira…. ‘Abalugirirene; ng’Omukama wetu iyowene-wene kw’akalangira, sihali n’obwaga bw’omutahwa, nikwa abo abali bakoni.’ Neryo nikya bukiru eriha abalugirirene b’omutawa, kutse n’abo abakirengekanayako ngabalugirirene. Wukatolera eritokesyabo eriminya batibalwere; bite bitya isibendikusima busana n’ekyo wulyakola. Ko litya nikya bukiru eriha Kristo y’okw’abo obu mutima wabo alugirirene, owate atatwika.” — Biri omu Ibid., eky’eryiga ekya 35. OO 264.1
Neryo omugulu Wesley abya akatula engulu y’olukogo lwa Nyamuhanga, nga Mukama wuwe, mwalengaho erihamya Ebihano, n’eriyirabyo muby’olukengerwa.” Mwagunzerera omu buyiketerwa omubiri owu Nyamuhanga amuha erikola, kandi ebyalwamoebyo aligirawa erilolako mubyabya by’olukengerwa. Oku muhindo w’engebe yiwe ey’ebirimo eyilabire oku makumi munani — ebirimo eyilabire oku makumi atano inyabirigunzirayo omu buhererya obw’eribungira — abamukwama mubalaba oku bandu ebigonye bikumi bitano. Nikwa ekinzigiri ekyabasabulawa erilwa omw’ihera n’okw’isenzekerera ly’ekibi erihika oku ngebe eyuwene kandi ey’endata erilaba omu mibiri yiwe, n’omuganzoow’ababya babere ndeke erilaba omw’ikangirirya liwe, sibendisyaminywa erihika aho erihikana eryosi ery’abatongolibawa lyasyasanga-sanganibwa omu bwami bwa Nyamuhanga. Engebe yiwe yikaha eky’eryigaeky’omubongo owatetulirawa oku buli mukristo. Kumbe eryikirirya n’eriyikehya, erkola n’omuhwa butaluha, eriyihereryayo ery’omugombe wa Kristo ono iryaminyikalibwa omu makanisa awa munabwire. OO 264.2