Bung 13—Netherlands Leh Scandinavia

(The Netherlands And Scandinavia)

NETHERLAND ramah chuan, hmâ fê aṭang tawh khân pope tawrawtna chuan kalhna a lo tâwk tawh a; Luther-a hmâ kum 700 lai-ah bishop pahnihin pope chu hlau hauh lovin an khing a. He bishop pahnihte hi Rom khuaa palaia kal an ni a. Pope thuneih dân awmze dik tak an hre chhuak ta a: Pathian chuan, “a lalnu leh a kawppui, kohhran a siam a, a chhûngkua atân chatuan daih puarna thil a siamsak bawk a, thuam chuai ngai lo leh chhe thei lo a chhawmtîr a, chatuan daih lallukhum leh lal tiang a pe a, hêng zawng zawng hi rûkru man chhuah angin i hlâwkpui a. Pathian Temple-ah chuan awm hmun i khuar a; berâmpu ni lovin, berâmte tân chinghnia I ni zâwk. Hruaitu lû ber i ni tih min rintîr a; mahse mi tawrawt ang mai i ni si. Chhiahhlawhte chhiahhlawh i inti a, chutiang chu i ni tûr a ni a, chutih ahnêkin lalberte lalber nih i tum a. Pathian thupêkte chu hmuhsit awmah i chantîr a. Lei pum huapah hian Thlarau Thianghlim chu biak in zawng zawng satu a ni. Khua leh tui kan nihna, kan Pathian khawpui chuan, vân hmun zawng zawng hi a huap a; zâwlnei thianghlimten Babulon khua an tih aiin a lian a; chu Babulon khua chuan Pathian khuaah a inngai a, vân khua ni taah a inngai bawk a, a finna chu tâwp nei lo a ni tiin a uang a, a tâwp berah chuan, ‘thil dik lo ka la ti lo va, englai mahin ka ti ngai bawk hek lo vang,’ a la ti zui a,” tiin an khing a.—Gerard Brandt, History of the Reformation in and About the Low Countries, b. 1, ch. 6.IR 237.1

He hnialna chhunzawm tûr hian mi tam fê an lo chhuak a. Chûng zirtîrtute chu ram dang danga awm, hming dang dang pu ni mah sela, Vaudois Misonari (Waldenses) te nungchang an han pû a, ram tinah Chanchin Ṭha thu an puang a. Netherlands (Holland) pawh a lo thleng ve ta a. An thurin chu a darh rang hlê. Waldens-ho Bible kha an ṭawngin (Dutch) a ṭhen a zâr an letling a. Hlâwkna lianpui a awm an ti a; fiamthu nuihzâ a awm lo va, thawnthu satliah a awm bawk lo va, thu lê lo mai mai a awm hek lo va, bumna thu pawh a awm lo va, thu dik thu hlir a ni; khawi lai laiah emaw thu harsa a awm ngei tak a, mahse a ṭha leh thianghlim, thlîng leh thau chu awlsam taka hmuh chhuah theih a ni,” an ti a.— Ibid., bk. 1, ch 14. Hetiang hian kum zabi 12-naah rin dân dik hlui ngainatuten an lo ziak a ni.IR 237.2

Rom tihduhdahna bawk chu ṭan lo ni teh mah sela, meipui leh sawisakna kârah pawh ringtute chu an pung zêl a; sakhaw thuah Bible chauh hi thu dika rin ngam a ni, “Ring tûrin tumah tihluih tûr an ni lo va, thusawia an rilru hmin tûr a ni,” an ti tlat a.—Martyn, vol. 2, p. 87.IR 238.1

Netherland ramah hian Luther-a zirtîrnate chu lei ṭhaah an tla a, mi rinawm tak tak an lo chhuak a, Chanchin Ṭha an han theh darh a. Holland ram bung khat aṭangin mi pakhat Menno Simons a lo chhuak a. Roman Catholic zirtîrnaa lehkha zir thiam a ni a, puithiama nemngheh a ni bawk. Bible thu rêng rêng a hre lo va. LALPA Zanriaha chhang chu Krista taksa tak takah a chang a, uain chu a thisen tak takah tih rinnaah rinhlelhna a nei ta tlat a. Setana thlêmnaah a ruat a, ṭawngṭai leh thuphachawia intihfihlim a tum a, a sâwt thei si lo. A chhia leh ṭha hriatna aw hi a theihnghilh thei mahnâ tih beiseiin, mi sual insûm zo lohote hlimhlawpnaahte a han che ve chiam ṭhîn a, mahse a sâwt chuang ta lo va. A tâwpah zawng Thuthlung Thar a han chhiar ta a, hei vâng leh Luther-a lehkha ziakte avângin, siamṭhatna rin dân chu a pawm ta a. Hemi hnu lâwkah an khaw kiang khaw pakhata mi pakhat baptisma a chan nawn leh avang chauhva a lu an tan lai a va hmu a. Hemi avâng hian nausên baptis thuah Bible a chhiar ngun leh ta a; Bible khawi laiah mah kawhhmuhna a hmu lo va, baptisma chang thei tûr chuan simna leh rinna a awm tûr a ni tih hmun tam takah a hmu zâwk si a.IR 238.2

Menno-a chu Rom kohhran aṭangin a inthiar fihlîm ta a, thu dik a chhar chhuah chu mi dangte zirtîr tûrin a inpumpêk ta a ni. Hetih lai hian German ram leh Netherland-ah harhna kal sual pâwl an awm a, thurin dukdak lo tak tak an zirtîr a, awm loh lohva awm tûrin mîte an zirtîr a, kut thlâkna leh helna te chawh chhuah an tum a. Menno-a chuan he mîte thiltih dân pawi thuizia tûr a hria a, an zirtîrna leh an thil tumte theih tâwpin a do va. Mi tam tak chu hruai sualin awm mah se, hêngho hian tûn hmâa an rin dân dik lo kha chu an kalsan a. Hmân laia Kristian Waldens-ho sulhnûte kha tam tak a la awm a. Hêngho zîngah hian Mennoa chuan rawng a bâwl ta a, a hlawhtling hlê a ni.IR 239.1

Kum sâwmhnih leh kum ngâ lai a nupui leh a fâte hruaiin a zin vêl a, harsatna tam tak leh khawharnate an tâwk fo va, a chang phei chuan thih hlauhawmin an awm a. German hmâr lam leh Netharland a fang a, mi rethei zîngah a thawk ber a, mahse a thunun thei hlê a. Thusawi thiam tak a ni a, lehkha thiam tak erawh a ni lo, rinawmna sakhat a nei a, a inngaitlâwm a, a nun nêm bawk a, sakhaw mi dik tak a ni a; a thu zirtîrte chu amah ngeiin a zawm ṭhinte an ni; mîten an ring êm êm bawk a. Kal sualho nên an ngaih pawlh avângin an tuar nasa thei hlê. Mahse mi tam takin an ring a.IR 239.2

Netherland ram ang tluk hian khawi lamah mah siamṭhatna thurin lâwmna a awm ngai lo. Tihduhdahna an tuar nasat ang tuar ram tam an awm hek lo. German ramah Charles V khân Kohhran Siamṭhat a khap tlat a, a ringtu zawng zawng pawh hâl hlum vek a duh a, mahse lalho khân an dâl tlat a. Netherland ramah phei chuan a thuneihna a lian zâwk, tihduhdahna thupêk a indawt zut mai. Bible chhiar emaw, ngaihthlâk emaw, thusawi emaw, Bible chungchâng sawi mai emaw pawh hâl hlum tûr an ni vek. A rûka Pathian henna ṭawngṭai emaw, milim hmâa kûn loh emaw, Sâm hla sak emaw chu tihhlum tûr an ni vek. Mîten phatsan duh mah se thiamloh chantîr an ni tho, mipa a nih chuan khandaiha sah hlum tûr, hmeichhia a nih chuan a nunga phum tûr. Hetiang hian Charles leh Phillip II rorêl laiin mi sâng tam tak an boral a ni.IR 239.3

Vawi khat chu chhûngkua hi Inquisition rorêlna hmâah an han hruai a, an thil tihsual chu, Mass-ah an tel lo, anmahni inah Pathian an bia tih a ni a. A rûka an tih dânte an han zawh chuan an fapa naupang ber chuan, “Kan ṭhingṭhî a, kan ṭawngṭai a, Pathianin kan rilrute a tih-ên a kan sualte ngaihdam a nih nân kan dil a; lalber tân kan ṭawngṭai a, a rorêl a hlawhtlin nân leh hlim taka a awm theih nân; kan rorêltute tân kan ṭawngṭai a, Pathianin a hum theih nân,” tiin a chhâng a.—Wylie, b. 18, ch 6. Rorêltu ṭhenkhat thin a khawih hlê a, mahse an pa leh fapa pakhat chu an hâl hlum ta tho va.IR 240.1

Tiduhdahtute thinurna aiin martarte rinna a lian zâwk a. Mipaho chauh an huai a ni lo va, hmeichhia, kut hmâwr pawha hna engmah khawih ngai lote leh nula tleirâwlten tîmna rêng reng an nei lo va. Nupuite chuan an pasalte tihhlum tûra an phuarbehnaah an din chilh a, meialhin a hliau nat laiin an fuih huai a, an thlamuan a, fakna hlate an sa a. Nula tleirâwl nung chunga phûm tûrte khân, zâna an mut dân pangngaia mu ni awm takin thlânah an inzalh a; a châng chuan an inneih nî ni awm takin an thawmhnaw ṭha berte inbelin, khai hlumna leh meialhte huai takin an pan a.— Ibid., bk. 18, ch. 6.IR 240.2

Ramhuai behovin Chanchin Ṭha tihboral an tum laia awm ang bawk khân, Kristiante thisen chu chi a ni. Tihduhdahna chuan thu dik pawmtute a tipung hlauh va. Lalber lah kha, mipuite tumruhna a tihchhiat theih loh avângin, a kum têlin a thinur a zual a, hnathawh râpthlâk chu ti nasa tûrin a nawr a, a sâwt chuang lo. Lal William of Orange lalna hnuaiah ram pum buaina Revolution-in Holland ramah sakhaw zalênna a rawn thlen ta hlawl a.IR 240.3

Rawngbâwltute thisen sêngin, Piedmont tlâng ramah te, French phaizawlah te leh Holland tuipui kamah te Chanchin Ṭha chu a darhzau zêl a. Hmâr lam ramah erawh chuan thisen chhuah ngai lovin Chanchin Ṭha a lût a. Wittenberg khuaa zirlaite an ram lama an lo hâwnin rin dân thar chu Scandinavia ramah an han hâwn a. Luther-a lehkha ziakte avâng a ni kawng khat bawk a. Hmâr lam ram mi, hnathawh hrât leh mi nun ngilte chuan, Rom dik lohna chapona kalsanin, Bible thu dik, nunna petu, thianghlim leh tluangtlam chu an pawm ta zâwk a ni.IR 241.1

“Denmark rama Kohhran Siamṭhatu” Tausen-a chu lo nei mî fapa a ni a. A naupan lai aṭangin mi rilru chak tak a ni tih a lang a, lehkha zir a châk êm êm mai a; mahse a nû leh pâ neihin a tlin si lo va, puithiamho awmna Monastery-ah a lût ta ngawt a. Hetah hian, a nungchang felna leh a rinawmna leh taihmâkna avângin hotuten an duh viau va. Exam-naah chuan, nakina kohhran rawngbâwltu ṭangkai nih theihna finna a lang fo va. German ram emaw Netherlands ram emawa zirna hmun ṭhaa zirtîr an tum ta a. Naupang hnênah chuan, “I zirna sikul i duh duh i thlang thei, Wittenberg tih loh chu,” an ti a. Zirlai kohhran mi tak chu kal sualna thurinin a tikhawlo tûr a ni lo ve, an ti a ni.IR 241.2

Tausen-a chu Cologne-ah a kal ta a, chu khua chu chutih lai chuan, tûn thleng pawhin, Catholic hmunpui a ni a. Mahse zirtîrtute Pathian ngaihdân thuah a lungni ta lo va. Hetih lai hian Luther-a lehkha ziakte a nei a, a chhiar a, a benglût ta hlê mai a; Luther-a zirtîr ngeia awm a duh ta a. Chutianga a awm chuan a hotute an lungni lo vang a, an châwmna an titâwp mai âwm si a. Mahsela kawng dik chu a zawh ngam ta a, rei lo têah Wittenberg-ah a lût ve ta a ni.IR 241.3

Denmark rama a haw chuan Monastery-ah bawk a lut a. Tuman Luther-a rilru pu a ni tih an hre lo, tumah a hrilh bawk lo. Mahse a ṭhiante chu zawi zawia, tumah kalh lova rinna ṭha zâwk leh nun thianghlim zâwka hruai a tum tlat a. Bible a keu va, a awmziate a hrilhfiah a, a tâwpah chuan Krista chauh hi mi sualte chhandamna a ni tiin a sawi ta a. An hotu ber chu a thinur ta êm êm mai a, Rom kohhran hum tûra mi huaisena a ngaih ṭhîn a ni si a; Monastery dangah a sawn a, chutah chuan pindana khar khuma, ngun taka vênin a awm ta a.IR 242.1

A va awmnaah pawh chuan, an hlauhthawn ang ngeiin puithiam tam fê chuan Protestant rin dân an pawm phah ta a. Tausen-a khan a pindan tukverh aṭângin a ṭhianteho kha thu dik a hrilh ṭhîn a. Puithiamho chuan kohhranin kal sual a hrem dân hre ve chu ni se, tuman Tausen-a aw an hre leh tawh lo tûr a ni a; mahsela khawi lai thlânah emaw, lei hnuai pindanah emawa thukru daih lovin, Monastery aṭangin an hnawt chhuak ta zâwk a. Tûnah chuan an khawih thei ta lo. Thurin thar zirtîrtute humna thupêk lalberin a hmâ lawkah a chhuah a. Tausen-a chuan thusawi a ṭan ta a; a tân biak in zawng zawng a inhawng a, ngaithla tûrin mipui tam tak an lo kal a. Mi dangte pawhin Pathian thu an puang ve bawk a. Denmark ṭawng Thuthiung Thar lehkha an sem darh nasa. Pope hovin tiboral tûra an beihna chuan, thu dik chu a tidarh zau ta zâwk a, rei lo têah Denmark ram pumin siamṭhatna rinna an pawm ta a ni.IR 242.2

Sweden ramah pawh, tlangval, Wittenberg tuikhura tui inte khân, nunna tui chu an ram lamah an châwi hawng a. Unau pahnih Olaf Petri leh Laurentius Petri, Orebro khuaa thîrdêng fapate chu Luthera leh Melancthon-a hnuaia zir an ni a. Thu dik an zirte chu taima takin mi dangte an zirtîr ve ṭhîn a. Luther-a ang deuhvin Olaf-a chuan a ṭhahnemngaihna leh thusawi thiamin mîte a tiphur êm êm a; Laurentius erawh chu Melanchthon-a ang deuhva, zir mi, thil chîk mi leh rilru zawi dap a ni thung. An pahnihin rilru ṭha pu, Pathian thu hre tak, leh thutak tâna huai tak an ni. Pope-ho bawkin an han do leh a, mipui chinchang engmah hre lo an fuihpawrh a. Olaf Petri chu mipuiin an hual fo va, a châng phei chuan a him zo lo ṭhelh ṭhîn a. Mahse lalberin a hum tlat a.IR 242.3

Rom kohhran hnuaia awm mîte chu an rethei êm êm a, hnehchhiahnain a hrual nasa a; an sakhua lah chu zaizir mai mai leh serh leh sang ilo mai mai a nih avângin rilru lam tih-ên nân ṭangkaina engmah a nei lo va; an pipute ramhuai biakna sakhaw lamah an kîr leh a, ram chu pâwl hnih inngeih lo takah a inṭhen ta a. An inngeih theih loh avângin an retheihna a zual tulh tulh a, Lalber chuan kohhran leh vântlang mipui siam ṭhat a tum ta a. Romho do tûra ṭânpui thei mi a duh a.IR 243.1

Lalber leh Sweden rama mi lian zawng zawng hmâah, Olaf Petri chuan, Rom aiawhtute kalhin, rin dân thar dikzia a han ṭan ta a. Puithiamho zirtîrnate chu, Pathian Lehkhabu thu nêna inremte chauh kha pawm tûr a ni a; thurin pawimawh zawng zawng chu Bible-ah a chuang a, a mâwlin a chiang êm êm a, mi tinin awl taka hriat thiam theih a ni. Isua chuan, “Ka thu zirtîr hi ka ta a ni lo va, mi tirtu ta a ni zâwk,” a ti a (Johana 7:16). Paula chuan, “Keimahniin emaw, vân aṭânga lo chhuk vântirhkoh pawhin emaw, Chanchin Ṭha kan hrilh che u lo kha chu Chanchin Ṭha dang rêng lo hrilh che u sela, ânchhe dawngin awm rawh se,” a ti a (Galatia 1:8) . “Chuti ni si, engah nge mi dangin an duh ang zâwng zâwngin rin dân an siam chawp a, chhandam nâna mamawh, tia mi dangte an tihluihtîr?” a ti a.—Wylie, b. 10, ch. 4. Pathian thupêk kalha kohhran dân siam chu engmah a ni lo; Protestant thurin bulpui, Bible chauh hi rinna dik leh awm dân hriatna bulpui a ni tih hi a dik a ni, an ti a.IR 243.2

He inhnialna hi a hmingthang tehchiam lo nâ a, kohhran siamṭhatute hi “eng ang mi leh eng ang rilru pu nge an nih mi a entîr a. Lehkha thiam lo an ni lo, tawngpâwng ṭan mai pawh an ni lo va, inhnial bengchheng mi an ni hek lo; Pathian Thu ngun taka zir mi an ni a, Bible-in hriamhrei a pêk hman dân thiam mi an ni. Lehkhabu thu hriat lamah chuan an hun laia mi ni âwm pawh an ni lo. Wittenberg leh Zurich khua te kan han ngaihtuah hian, leh hming ropui Luther-a te, Melanchthon-a te, Zwingli-a te leh Oecolampadius te kan han ngaihtuahin, hêng Kohhran Siamṭhatna hruaitute hian thiltihtheihna namên lo nei leh mi hriat bâk hriaah kan ngaiin mi dangte chu an ṭangkai ve tehchiam lo ve tiin kan ngaihtuah thei a. A nih leh Sweden rama inhnialna hmingthang mang lo tak kha lo en leh ila, zirtîrtu hming aṭanga an zirtîrte hming—Olaf-a leh Laurentius Petri hmingthang mang lo tak kha lo en ta ila, engnge kan hmuh? Pathian Thu zir tam leh zirna kawng danga thiam, Chanchin Ṭha thu dik a kip a kawia hria, Rom kohhran mi chhuan, hnialhrât, awl taka mîte hnial dang thei kan hmu.”— Ibid., b. 10, ch. 4.IR 243.3

He inhnialna avâng hian Sweden ram lalber chuan Protestant rin dân a pawm ta a, rei lotêah ram pum rorêlnain a nemnghet a. Olaf Petri chuan Sweden ṭawngin Thuthlung Thar a letling a; lalber thupêkin an unauvin Bible pum an letling a. Tichuan Sweden rama mîte chuan anmahni ṭawngin Bible an nei ta a. Ram pum rorêlna chuan, ‘ram pumah Pathian rawngbâwltuten Pathian Lehkhabu thû an hrilhfiah tûr a ni, Sikul naupangte chu Bible chhiar zirtîr tûr,’ tiin thû an pe a.IR 244.1

Zawi zawiin Chanchin Ṭha êng chuan hriat lohna leh rin dik lohna thim chu a han tikiang deuh deuh va. Rom hnehchhiahna kalsanin Sweden ram chu tûn hmâ zawng zawng aia chak leh ropuiin an awm ta a. Sweden ram chu Protestant kulhpui a lo ni ta. Kum za lai hnuah, boral hlauhawm ber hun laiin, he ram tê tak tê, tûn hmâ zawnga ram chak lo tak ni ṭhîn khân, “Kum sâwmthum Indona”-ah khân German ram a chhan chhuak a, Europe ramah amah chauh hian a ṭanpui ngam a. Europe hmâr lam ram zawng zawng kha Pope hnehchhiahna hnuaiah a awm leh mai dâwn a, Sweden sipaiten German an ṭanpui a. Pope hlawhtlinna a dang chat a, Protestant tân zalênna a lo awm leh ta a. Protestant thurin pawm ram zawng zawngah sakhaw zalênna a awm leh ta a ni.IR 244.2