Bung 8—Luther-A Rorêlna Hmâah

(Luther Before The Diet)

CHARLES V chu German ram lalberah a ṭang ta a. Lâwmpuina thu sawi tûrin Rom-in palai a tîr vat a, Kohhran Siamṭhatna pawh hi a thuneihna hmanga dodâl tûrin an fuih bawk a. Lalber Charles hi Saxony lal Frederick-a avânga lalber ni thei a ni a. “Luther-a hi nangmah ngeiin a thute i ngaihthlâk hmâ chu engmah tih suh,” a lo ti ve bawk a. Lalber tân chuan a khawlhkham hlê mai. Pope ṭhuihruaite lah kha, Luther-a chu tihhlum aia tênâu zâwka hrem a nih chuan an lungni lo hlê dâwn si a. Saxony lal chuan nghet takin: “Luther-a thuziakte hi tuman, lalber pawhin a dik lohna an hre lo. Chuvângin lal humhimna thu pêka, mi thiam, rilru dik leh ṭan lam nei lo rorêlna hmâah a thu ngaihtuah tûr a ni,” a ti a.- D’Aubigné, b. 6, ch. 11.IR 145.1

Charles V lalbera a ṭan hnu lawkah Worms khawpuiah ram chhûng thupui ngaihtuahna Inkhâwmpui lian a awm a. German ram bung hrang aṭangin palai tam tak an lo kal a. He inkhâwmpuiah hian thu pawimawh ngaihtuah tûr a tam mai. Lal tam tak chuan, an lal thar chu rorêlnaa an telpui vawi khatna a la ni ang, naupang tak a la ni. Ram bung hrang zawng zawng aṭangin kohhran mi lian leh sorkâr mi lian an lo kal khâwm a. Lal lian tak tak, thiltithei tak tak leh an nihna inhre tak tak; sakhaw hruaitu lian, ‘kei lo liam hi tunge awm’ ti niâwm tak taka chapo, leh mi lian dang leh an ṭhuihruaite nên, ram hla tak tak aṭangin sorkâr dang palaite nên Worms khuaah an lo kal khâwm a. Hêng mi zawng zawngte ti-ti ber chu Saxon Reformer Luther-a kha a ni.IR 145.2

A hmain lalberin Saxony lal hnênah, “Rorêlnaah Luther-a rawn hruai la, humhimin a awm ang, mi chinchâng hriate nên a thu kan lo sawi ho dâwn nia,” a ti a. Luther-a chuan lalber hmâa din a châk hlê a, mahse hetih lai hian a hrisêl loh avângin, Saxony lal hnênah lehkha a thawn a;“Hrisêl taka Worms khuaa ka kal theih loh chuan, damlo chunga zâwn talin ka kal ang. Lalberin min ko va, Pathian ngei kohna a nih ka ringhlel lo. Ka chunga kut an thlâk duh chuan an thlâk ngei pawh ka ring, (anmahni zirtîr tûrin min ko si lo), engkim LALPA kutah ka dah e. Meialh zînga tlangvâl pathum humtu kha a la dam a, ro a la rêl a, inhumhim lo pawh ni se ka nunna chu thil lêlo mai a ni. Mi sualte diriam theihzâwngin Chanchin Ṭha hi i dah suh ang, kan thisente pawh sêng zâwk ila; kan hmêlmate hi hnehtu an ni hlauh dah ang e. Ka nun hian nge mîte chhandam nân ka ṭangkai anga ka thihin, hei hi ka sawi theih thu a awm lo va. Thil engpawh ti tûrin min ring thei ang -tlânchhiat leh lamlêt tih loh chu. Tlânchhiat ka thei lo, lamlêt ka thei lo lehzual,” tiin.—Ibid., b. 7, ch. 1.IR 145.3

Worms khuaah Luther-a Diet hmâah a ding dâwn tih thu a han than vêl chuan, mipuite chu an zâuthau va. Pope aiawh, Cardinal Alexander-a, a thusa ber tûra pope-in a ruat khân a hlauthâwngin a thinur hlê a. Pope ṭanhmun chhiatna a ni mai dâwnin a hria a. Popein thiam loh a chantîr tawh hnu, a thu han ngaihtuah thar leh chu, pope thuneihna hmuhsitna a ni mai a. Chu lo pawh chu, he pa hian thiam tak leh âwih-awm takin thu a han sawi ang a, lal tam tak hi pope a hawisantîr thei ngei dâwnin a hria a. Hmanhmawh takin lalber hnênah a kal a, Luther-a Worms khuaa luhtîr lo tûrin a han vau va. Hetih lai hian Luther-a hnawh chhuah a nih thu puan a ni tawh a. Hêng avângte hian Alexandera chuan lalber chu a hmin ta a. Lalber chuan Saxony lal lehkha a thawn a, “Luther-a a inlamlêt duh loh chuan Wittenberg-ah awm reng rawh se,” a ti a.IR 147.1

Hei mai hi a duh tâwk lo va, Alexander-a chuan finrawl chhuahin a theih tawpin Luther-a chu thiam loh chantîr tûrin a bei a, tâwpin tai awm lovin a ṭang a - thil ṭha zâwk tih nân a ṭha teh e, lal te, sakhaw hotu te leh member dang te kârah a vir vêl a, Luther-a chu sorkâr mîte tihmingchhia, helna chawk chhuaktu, sakhaw tihchhiat tum leh Pathian sawi chhiaah a puh a. Mahse a ṭhahnemngaihna chuan a rilru tak chu a han tilang mai a. “A thinlung chu huatna leh phuba lâk châkna-in a khat a, rilru ṭha leh ṭhahnemngaihna ṭha a nei lo,” tih hi rorêltute ngaihdân tlângpui chu a ni a.—Ibid., b. 7, ch. 1. Diet member tam zâwk chuan Luther-a ṭanna chu an pawm ta zâwk mah a.IR 147.2

Alexander-a chuan ṭan a khawh lehzual a, pope thupêk anga ti tûrin lalber a nawr a. Mahse German ram dânin lalhovin an remtih ve hmâ chuan tih theih a ni lo va. A tih sek avângin lalber chuan, “I thu chu Rorêlnaah sawi ang che,” a ti a. Pope aiawh tân ni ropui a ni. Inkhâwmpui lian a ni a, a thusawi tûr lah a ropui. Kohhran zawng zawngte nu, Rom aiawhin Alexander-a chu a ṭang dâwn a ni a. Kristian ram puma lalhote hmâah Petera lalna a fiah dâwn a ni. “Thusawi a thiam nasa mai si a, chutiang hun leh hmuna ding tlâk a ni. Rom chu thiam loh chantîr a nih hmâin, a thusawi thiam berin chu rorêlnaah chuan a thiamthu sawi tûrin Pathian ṭhatna chuan a ruat a ni.”—Wylie, b. 6, ch. 4.IR 148.1

Luther-a ṭantute khân hlauthawng takin Alexander-a thusawi hu an ngaithla dâwn a ni. Saxony lal kha hemi ṭum chuan a tel lo va, mahse a upa ṭhenkhat Alexander-a thusawite chhinchhiah tûrin an awm ve a.IR 148.2

Thusawi thiam leh a zir tamna hmangin Alexander-a chuan thu dik ṭhiat a tum ta a. Luther-a chu sualna tinrêng tiah a puh a - Kohhran hmêlma, sorkâr hmêlma, dam lai leh mitthi te hmêlma, kohhran hruaitu leh a member narân te hmêlma, rorêlna leh Kristian te hmêlmaah a puh a. Luther-a dik lohna avângin kohhran kal sual mi sâng emaw zat hâl hlum tlâk an awm a ni a ti a. A tâwpah chuan Luther-a thu zirtîr ringho a han deusâwn leh a, “Hêng Luther-ahote hi engnge an nih? Zirtîrtu kawhmawh bâwlho, puithiam suaksual leh rilru mumal nei lo, dân hremi engmah hre lo, mi lian nun tlâktlai lo zir leh mipui hruai sual mai an ni lawm ni? Catholic Party ropuizia - tam lamah te, thiamna leh thiltihtheih lamah te, kan ropui hlei êm mai. Rorêltuten thupêk in siam ang a, chu thupêk chuan mimâwlte a tifing ang a, mi fîmkhur lote a tifîmkhur ang a, tuilairapa awmte kalna kawng a hriattîr ang a, chaklote a tichak ang,” a ti a.—D’Aubigné, b. 7, ch. 3.IR 148.3

Thu dik puangtute chu hetiang hriamhrei hmanga dodal an ni fo va. Pathian Thu dik zirtîra, kalkawng dik lova kal ṭhînte dodal ngamte chuan, hetiang hnialna hi an la tâwk fo ṭhîn: “Hêng thurin thar sawitute hi tute nge ni? Mi rethei tê tê, mi tlêm tê, engmah thiamna nei lo an ni lâwm ni? Thu dik kan hria an ti a, Pathian mi thlan kan ni te an la inti leh nghâl a. Engmah hre lo an ni a, tihderin an awm a nih hi. Kan kohhran chu kan tamin kan ropui si. Mi lian leh lehkha thiam kan ngah si. Thiltihtheihna kan neih hleihzia hi.” Hetiang zâwnga ṭanna hian khawvêI a hneh thei hlê, mahsela Luther-a dam lai pawhin ṭanna dik a ni lo va, tûnah pawh a dik chuang hek lo.IR 148.4

Mi ṭhenkhatin kohhran siamṭhatna hi Luther-a china tâwp mai tûra an ngai hi a dik lo; khawvêl tâwp hmâ loh chuan a kal zêl ang. Luther-a hian hnathawh tûr ropui tak a nei, Pathianin êng a han pêk chu, mi dangte hnênah a sem darh ve tûr a ni; mahse chutih lain Pathianin khawvêla êng a pêk tûr zawng zawng erawh a la hmu vek rih lo. Chutih lai aṭangin tun thlengin, Pathian thute chhun êng tûrin êng thar a lo la chhuak zêl a, thu dik tharte pawh a lo la lang zêl a ni.IR 149.1

Pope aiawh thusawi chuan roreltute chu a hneh hlê mai. Pathian thu dik hmanga pope aiawh hneh theitu ber Luther-a a awm si lo va. Luther-a chu tuman ṭanpui an tum lo va. Ngaihdân tlângpui chu, Luther-a hi a thiam lo a ni, kal sualna a zirtîr pawh hi a zung aṭanga phih chhuah vek tûr a ni tih a ni a. Rom-in a thiamthu sawina hun remchâng ṭha tak a nei a, thiamchanna tûra sawi tûr a neih chu a sawi ta bawk a, a hneh ta ngei pawhin a lang a, mahse hneha a awmna a la nih phah zâwk ang. Vântlâng zîngah mahni thiamthu an la han sawi ve ve ang a, tun chinah chuan thu dik leh thu dik lo chu a la lang chiang deuh deuh dâwn a ni. Chumi nî aṭang chuan, tun hmâa Rom nghing thei lova a ding ang khân a ding tawh dâwn lo.IR 149.2

Member tam zâwk chuan Luther-a chu Rom kuta pêk mai an hnial lo vang a, mahse mi tam takin kohhran lêlohzia an hmu a, an duh lo êm êm a, puithiamho duhâm leh hlêmhlêt avânga German mipuiin an tuar nasat avângin, thuneihna hman khawlohna hi tihreh an duh a. Pope aiawhtu chuan pope rorêlna chu duhawm takin a han târlang ta a. Tûnah erawh chuan LALPA Pathian chuan, Rorêlna member pakhat, pope tawrawtna-in thil a khawih pawi dân dik taka sawi tûrin a han hmang ve ta thung a. Lalho awm khâwm zîngah Duke George of Saxony a han ding ta a, pope tenawmna leh bumna eh hêng avânga mîte tuarzia chu, fel tak tak leh dik tak takin a han sawi ta phiar phiar mai a.IR 149.3

A thusawi tâwpah chuan heti hian a ti a: “Hei hi Rom thiltih khawlo ṭhenkhat chauh, Rom âu diriamtu an ni. Zah bosalin an duh ber chu, ... tangka! tangka! tangka! thu dik zirtîrtu tûrte khân, dâwt chauh lo chu sawi tûr an hre lo, hêng hi mîten an ngaithei chauh ni lovin, lâwmmante an la pe leh ta nghal, an dawt nasat poh leh an hlawk ting mai si a. He sih tui uih aṭang hian tui bawlhhlawh a lo luang chhuak a. Nun bawlhlawhna-in a bân a phar a, duhâmna a ban phâk a. A va pawi êm! Puithiamte khawlohna chuan thlarau khawngaihthlâkte chatuan thiam lohnaah a paih ṭhin siamṭhatna hi a awm ngei tûr a ni,” a ti a.— Ibid., b. 7, ch. 4.IR 150.1

Luther-a pawh ni sela, pope leh a hote khawlohzia demna hei aia ropui chuan a chham bîk lo vang. Thusawitu hi Luther-a hmêlma a ni fo va, chuvângin a thusawi hian mîte rilru a khawih zual a ni.IR 150.2

Rorêltute chuan hmu thei ni se, an zînga vântirhkoh ding an hmu ang a, dik lohna thim zîngah ênga a ên vêl lai an hmu ang a, thu dik dawngsawng thei tûra mîte rilru leh ngaihtuahna a buatsaih lai pawh an hmu ang. Thu dik leh finna Pathian chuan a chaknate hmangin, kohhran siamṭhatna dodaltute pawh a hruai a, hnathawh ropui thawh zawh thuaina kawng a han buatsaih a ni. Martin Luther-a chu inkhâwmnaah a tel lo va; mahsela Luther-a aia ropui zâwk awrâwl chu inkhâwmnaah chuan hriat a ni.IR 150.3

Rorêltute chuan komiti an siam ta a. He komiti hi, pope hoten German mipuite an hnehchhiahna na deuh deuh chu ziak chhuak vek tûra tirh an ni a. Kawng za leh pakhat laia an hnehchhiahna an ziah chhuah chu lalber hnênah an pe a; hêng hnehchhiahnate tibo thuai tûr hian dân siam thuai ang che tiin an dil a. Lal ber hnêna dilna theh lûttute hian “Kristian sakhaw lû ber nun lêlova a inhual vêl avângin, Kristian thlarau boralna, inramna, inchhuhsakna te a awm a. Kan mîte chhiatna leh tihmualphona khap hi kan tih tûr a ni; chuvângin insiamṭhatna thupêk siam thuai tûrin kan ngen a che, chu thupêk anga tih a nih leh nih loh nangmah ngeiin bengvâr tûrin kan ngên a che,” a ti a.— Ibid., b. 7, ch. 4.IR 150.4

Rorêl pâwl chuan Luther-a chu Rorêlnaa an hmâa ding tûrin an ngen leh ta a. Alexander-a khân ngen leh vau fawmin bei chiam mah se lalber chuan a remti ta hrâm a, Luther-a chu an hmâa ding tûrin an ko va, lal humhimna lehkha an pe bawk a, a him theihna hmun a hlen hmâ chu tuman an tawk thei lo vang. Hêng thu keng hian Luther-a chu Worms khuaa rawn hruai tûrin Tlangau chu a chhuak ta a.IR 151.1

Luther-a ṭhiante chu an mangang ta hlê mai. An huatzia leh an duh lohzia an hre vek si a, lalber humhimna pawh an pawisa lo mai ang tih an hlau va, a nun tiboral mai lo tûrin an ngên a. Luther-a erawh chuan, “Pope hote chuan Worms khuaa kal tûrin min duh lo va, thiamloh ka channa leh ka thih erawh an duh a. A pawi lo ve. Ka tâna ṭawngṭai lovin, Pathian thu atân ṭawngṭai rawh u. Hêng dik lohna rawngbâwltute hneh nân Kristan a Thlarau min pe ang. Ka nun chhûngin ka hmusit e, ka thih erawh chuan hêngho hi ka hneh ang. Worms khuaah ka lamlêt theihna thu phiarin an buai a. Ka lamlêtna tûr chu hei hi a ni: hmânah khân pope chu Krista aiawh ka ti a, tûnah erawh chuan pope chu LALPA hmêlma, Setana tirhkoh ka ti a ni.”— Ibid., b. 7, ch. 6.IR 151.2

A kalkawng hlauhawm takah Luther-a chu amah maiin a kal dâwn lo. Lalber mi tirh bâkah a ṭhian bulpui pathumin zui an tum tlat a. Melanchthon-a pawhin kal ve a duh a, Luther-a nên an inpumkhat si a, Luther-a chu tân in leh thihna thleng pawha zui a peih a. Mahsela Luthe-r-an a phal lo va. Luther-a hi boralin lo awm ta se, kohhran siamṭhat thuah ani hi a kâlpuia ṭang tûr a ni mai dâwn si a. An inṭhen dâwn chuan Luther-an, “Ka hmêlmaten min tihboral a ka lo kir leh loh pawhin zirtîr bang suh la, thu dikah ding nghet tlat la, ka thawh ai thawk la, nang i dam chuan kei chu thi ta mah ila a pawi lo ve,” a ti a.— Ibid., b. 7, ch. 7. Zirlaite leh mipui Luther-a thlah tûra lo kalte chu an lungchhe hlê a. Mipui tam tak Chanchin Ṭhain a hneh tawhte khân ṭapin an thlah a. Hei ang dinhmunah hian Lutheram leh a ṭhian te chuan Wittenberg khua an chhuansan a ni.IR 151.3

An kal zê1 chuan mîte rilru a hlim lovin a ṭi hlê tih an hmu a; khaw ṭhenkhatah phei chuan tuman an lâwm lo. An zân riahna vawi khat chu puithiam Luther-a khawngaihtu chuan a hlauhthawnpuizia entîr nân, Italy rama kohhran siamṭhatu pakhat martar chang tawh thlalak a hmai bulah a lek a. A tûkah chuan Luther-a thil ziak rêng rêng chu Worms khuaah thiam loh chantîr a nih thu an han hre leh nghal a. Lalber mi tirhte chuan lalber thupêk chu an tlângaupui a, tupawh Luther-a thil ziak kawl apiangin Dân rorêltu hnêna pêk vek tûr tiin an tlângau va. Luther-a hruaitu Tlângau khân rorêlnaah Luthera him zo dâwnin a hre lo va, Luther-a pawhin hlauhthâwnna a neiin a hria a “kal zêl i duh em?” tiin a zawt a. Luther-a chuan, “Khaw tinah ka tân khapna awm mah se, ka kal zêl ang,” a ti a.— Ibid., b. 7, ch. 7.IR 152.1

Erfurt khuaah chuan Luther-a chu an lo lawm nasa hlê a. A kalna apiangah mipui tam takin an zui a. Kutdawhna ip kenga kutdawh tûra a vahna kawtthlêrte a fang a. Convent-a a awmna ṭhin pindante a tlawh a, a rilru buai lai leh a thinlunga êng lo luh laite a ngaihtuah a. Tûnah chuan, chu êng chuan German ram zawng zawng a han chhun êng ta a. Thusawiah an sâwm ta a, hei hi a tân phal loh a ni a; mahse a hruaitu Tlângau khân phalna a pe a. Tun hmâa hnathawh bawlhhlawh zawng zawng thing thla zotu chu, pulpitah a lâwn ta a ni.IR 152.2

A thu ngaithla tûrin mipui tam tak an lo kal a. Isua thusawi ngei hmangin thu a han sawi a, “In chungah thlamuanna awm rawh se. Mi fing te, lehkha thiam te leh ziaktu ten chatuan nunna hmuh dân kawng mîte zirtîr tûrin an bei a, mahse an hlawhthng lo. Keiman kan hrilh ang che u. Pathianin mi pakhat thihna ata a kaitho va, LALPA Isua Krista chu, thihna leh sual a tihborala hremhmun kawngkhâr a khâr theih nân a ni. Hei hi chhandamna hnathawh chu a ni. ... Krista chuan a hneh ta! Hei hi chanchin lawmawm chu a ni. Keimahni hnathawh ni lovin, Ama hnathawh avângin chhandamin kan awm a ni. Kan LALPA Isua Krista chuan, ‘In hnenah thlamuanna awm rawh se; ka kutte hi en teh u,’ a ti a. Chumi awmzia chu, ‘Ngaiteh mihring! Keimah chauh hi a ni i sualte la bova tlan chhuaktu che chu, tûnah chuan thlamuanna i nei ta,’ LALPA chuan a ti e,” a ti a.IR 152.3

Rinna dik chu nun dân thianghlim ziaah a lo lang tih thu a hrilhfiah leh a. “Pathianin min chhandam ta si a, kan hnathawhte hi a lawm tlâk ang zâwngin i ti ang u. Mi hausa i ni em? I thil neihte chu mi rethei chhawmdâwl nân hmang rawh. Rethei i ni em? I hnathawh chu mi hausate mittlung ni rawh se. I hnathawhte chu nangma hlâwkna tûr chauh a nih chuan, ‘Pathian rawng ka bâwl e,’ i tih kha dâwt mai a ni.”— Ibid., b. 7, ch. 7.IR 153.1

Mipuite chuan aikaih ang maiin an ngaithla a. Thlarau rilṭâmte hnênah nunna chhang chu a phel a. An hmâah Krista chu pope te, pope aiawh te leh lalber aia chawisânin a awm a. Luther-an ama nun hlauhthâwnawmzia engti kawng mahin a tilang lo. Mîte inkhawngaihtîr leh engtotîr a tum hek lo. Krista thu a ngaihtuahna lamah amah a inhre chang lo va, Kalvari Tlânga thi kha a inhliahtîr tlat a ni. Isua chu mi sual Tlantu a ni tih hriattîr chauh a tum.IR 153.2

Luther-a chu a kal zêl chuan a kalna a piangah mîten an ngaihsak êm êm a. mipui tam takin an zui dum dum reng a. A châng chuan ṭhian ṭhenkhatin Rom mîte laka fîmkhur tûrin an ngen a. Ṭhenkhat chuan, “John Huss-a angin an hâl hlum ang che, i taksate hi meivâpah an siam mai ang,” an ti a. Luther-a erawh chuan, “Worms khua aṭanga Wittenberg khaw thlengin meipui chhêm sela, a alhin vân tawng sela, chuti chung pawhin LALPA hmingin ka kal zêl ang, an hmâah ka ding ngei tûr a ni. Isua Krista hming chhalin he tuisamak kâah hian ka zuang lût ang a, a hâ te ka titliak ang, LALPA Isua tâna dingin,” a ti a.— Ibid., b. 7, ch. 7.IR 153.3

Luther-an Worms khua a rawn hnaih tih thu a than chuan mipui chu an za ta mum mum mai a; a ṭhianten an hlauhthâwnpui êm êm a, a hmêlmaten an ṭanna a rawn phêt mai an hlau bawk a. Khawpui lo lût lo tûrin an thlêm chiam a. Pope hote fuihin thu an rawt ta a: “I lama ṭang mi ropui pakhat kulhbîngah lo chawl rih la, duh ang taka inremsiamna a awm thei ang,” an ti a. A ṭhiante lah chuan a tân a hlauhawmzia sawi uarin tihthlabâr ṭâlh an tum a. Mahse tumah an hlawhtling lo. “Worms khuaah ramhuai engzat pawh awm se ka kal ang,” a ti tlat mai si a.— Ibid., b. 7, ch. 7.IR 154.1

Worms khua a va thlen chuan mipui tam namên lovin kawtchhuahah an lo hmuak a, chutianga tamin lalber pawh an la hmuak ngai lo. Mipui chu an helhhawlh nasa; mipui zîng aṭang chuan aw pakhat chuan invuina hla a han sa a, hei hi Luther-a chan tûr chu a ni a tihna a ni a. Mahse Luther-an a tawlailîr aṭanga a lo chhuk pah chuan “Pathian chu min humtu a ni,” a ti a.IR 154.2

Pope hote khân, Luther-a Worms khuaah a lo kal ngam tak tak ang tih rêng an ring lo va, a lo kal ta mai si a, an hlauthawng ta êm êm mai a. Lalberin a mualkîl upate a kokhâwm a, “Engtia tih tûr nge ni ta ngai, i ngaihtuah tlang teh ang u,” a ti chûl a. Bishop pakhat pope miruh chuan, “He thuah hian kan inrâwn rei lutuk tawh. Lalber chuan he pa hi chawp leh chilhin tiboral rawh se. Lalber Sigismundan John Huss-a a hâl hlumtîr a ni lawm ni? He kal sual tân hian, humhimna kan pe thei lo va, pe mah ila kan zawm thei hek lo,” a ti tûn tûn mai a. Lalber erawh chuan, “Ni lo vang, kan thutiam chu kan hlen tûr a ni,” a ti thung a.— Ibid., b. 7, ch. 8. Luther-a thu ngaihthlâk chu an titlu ta a ni.IR 154.3

Khawpuia mi zawng zawngin he mi mak tak hi hmuh an duh ṭheuh va. A thlen in chu in lêngin an khat hung reng a. Luther-a kha tun hnaia a natna aṭangin a la dam fel meuh lo va, hapta hnih lai kein a lo kal bawk nên a chau hlê mai a. A tûka a hmachhawn tûr khirh tak atân inbuatsaih a ṭûl avângin chawlh hlê hlê a mamawh a. Hmuh an châk hlawm si a, rei lo tê chu a han châwl hman a, mi lianho leh puithiam te leh vântlâng mipuiin an han bawr ta luai luai mai si a. Hêng mi lian zînga tam tak hi chu, lal hnêna dilna theh lût a, ‘puithiamho chêttlat dân hi siam ṭha rawh,’ titute kha an ni, Lutheran, “Ka Chanchin Ṭhain bâwihh nihna aṭanga a chhuahtîrte kha an ni vek,” a tihte kha an ni.—Martyn, p. 393. He puithiam huaisen hmu tûr hian ṭhiante leh hmêlmate an lo kal a, nêlawm takin a lo awm zêl a, an zawhna engkim fing tak leh khûn takin a lo chhâng ṭhîn. A hawiher dânah engmah hlauhthâwnna a nei lo tih a lang a. A hmêl chêr tak leh dang tak en-in, mi thawkrim leh na tuar a ni tih a lang a, mahse hlim hmêl leh zaidam hmêl a pu reng a. A thu khûn tak leh urhsûn tak chu a hmêlmate pawhin dodal harsa an ti a ni. A ṭhiante leh a hmêlmaten mak an ti a. Mi tam tak chuan ‘Pathian Thlarau a chungah a awm a ni ngei mai’ an ti a. Ṭhenkhat erawh chuan, ‘Farisaiten Isua an tih angin, ramhuai a zâwl a ni’ an lo ti ve bawk a.IR 154.4

Atûkah Luther-a chu Rorêlna hmâa ding tûra koh a ni a. Lal Sipai hotu pakhat Rorêlna hmuna rawn hruai tûrin an tîr a. Pope meuh do ngam puithiam chu mi tinin hmuh an châk si a, thlîrtu mipui an tam êm avângin kawng keu a harsa hlê mai a, harsa takin rorêlna hmun chu an lo thleng thei hrâm a.IR 155.1

Rorêlna hmun a rawn hnaih chuan Gerenal putar pakhat, induna hmun tam taka raldo tawh ṭhîntu chuan a khawngaih ta hlê a, “Puithiam khawngaihthlâk! Puithiam khangaihthlâk! Indona râpthlâk tam takah kei leh hotu dangten kan lo do tawh a; chûng zawng zawng aia ropui zâwk hum tûrin i ṭang dâwn a. I ṭanna hi a dik chuan, Pathian hmingin bei zêl rawh, hlau suh, Pathianin a kalsan lo vang che,” a lo ti a.—D’Aubigné, b. 7, ch. 8.IR 155.2

Luther-a chu rorêltu hmâah a va ding ta ngei a. Lalber chu a lalṭhutthlengah a ṭhu a, a ram chhûnga mi ropui zawng zawngin an hual tuau mai a. Hemi ṭuma Luther-a a zirtîr dân chung thua a thiamna thusawi ngaithla tûra rorêl pâwl inkhâwmna anga ropui hi tun hmain a la awm ngai lo. Hei ringawt pawh hi pope thuneihna hnehna a ni tawh pang mai. Pope chuan thiam loh a chantîr reng tawh a, mahse Luther-a chu rorêlna hmâah a ding a; rorêltute chu pope chungah an indah tih hei hian chiang takin a entîr. Pope chuan Luther-a khapna thu a puang reng tawh a, vântlâng kawmserha dah ni tawh mah se ṭawng ṭha takin an bia a, khawvêl zawng zawnga rorêl inkhâwm ropui ber chuan an hmâah an dintîr ta a. Pope chuan ngawi chipcham reng tûrin thu a pe a, mahsela Kristian ram, ram tin aṭanga lo kal mi sâng engemaw zat hnênah thu a sawi dâwn si. Luthera hriamhrei hman chuan thil a tidanglam thei hlê mai. Rom chu a lalṭhutthleng aṭangin a lo chhuk hniam ta a. He mualphona hi puithiam pakhat aw avâng mai a ni.IR 155.3

Chutiang mi ropui awm khâwm hmâah chuan Luther-a, daikilkâr mi chhia chu zâm hlê dâwn leh hamhaih mai dâwnin a lang. Lal ṭhenkhatin an hmuh chuan, an rawn hnaih a, pakhat chuan, “Taksa tihlum a, thlarau tiboral thei lo chu hlau suh,” a han ti a. Pakhat dang chuan, “Ka hming avânga lalte leh hotute hmâa an hruai hunah che u, in sawi tûr chu Thlarau Thianghlimin a hrilh ang che u,” a han ti ve a. Hei ang hian lei lal liante chuan Pathian rawngbâwltuin buaina a tawh laiin, amah tichak tûrin Isua thute an rawn hriat nawntîr leh a ni.IR 156.1

Luther-a chu Lalber hmâah an dintîr a, mipui chu an ngawi ṭhuap mai a. Sipai hotu a lo ding a, Luther-a lehkha ziak an dah khawm chu a kâwk a, Luther-a chu thu pahnih chhâng tûrin thu a pe nghâl a, chu chu hêng lehkha ziakte hi a ziak an ni ngei tiin a ṭang em? Hêng a lehkha ziaka ngaihdân a ziah aṭangte hian a lamlêt dâwn em? tih a ni a. Luther-a chuan, “Zawhna pakhatna kha ka han chhâng ang a, ka ziak an ni ka ti e,” pahnihna kha erawh chu, thlarau chhandamna leh sakhaw thu, lei leh vâna thil hlu ber Pathian thu a khawih avângin, ngaihtuah chiang lova ka chhân mai chuan a fel lo hlê ang. A pawimawh ang aia nêpin ka sawi a ni thei a, thu dik chu ka sawi uar lutuk pawh a ni thei a, chuti a nih chuan Isua thu: “Tupawh mîte hmâa mi phat apiang, ka Pa vâna mî hmâah ka phat ve ang,” (Matthaia 10:31) a tih kha ka bawhchhia a ni ang. Chuvângin Lalber ka Pu, thuhnuairawlh takin ka ngen a che, ka chhânnain Pathian thu pawi a khawih loh nân, hun min pe tûrin ka ngên a che,” a ti a.— Ibid., b. 7, ch. 8.IR 156.2

Hetianga Luther-an a ti hi a fing hlê a ni. A rilru lungpuamin a pawng sawi mai mai a ni lo tih rorêltuten an hriat phah a. Mangang lova rilru nêm tak a put theih rengna hian a chakna a tipung a, zawhna tinrêngte chu fel takin, chiang tak leh fing takin a chhan theih phah a, a hmêlmaten mak an ti a, pawi an ti a, an chapona leh an chaltlaina a zilhna a ni bawk a. Hetiang rilru hi mi huaisen leh ṭanna thlah duh lovin a nei ang tih tuman an hre lo.IR 156.3

A tûk chu a chhânna hnuhnung ber a chhân nî a ni dâwn a. Thu dik dodâltute zozai kha a ngaihtuah chuan a huphurh hlê mai a, a rinna te a lo zuai deuh va, hlauhawmnain a thâuah a han man a, hlauvin a khur a, a hmâah thil hlauhawmte an pung tual tual a. A hmêlmaten an hneh mai dâwnin, thim thiltihtheihna chu a chak dâwn ta ngeiin a hria a. Chhûmin a han bawh a, Pathian aṭanga hrang ta daihin a inhria a. Sipaite LALPAin a la awmpui zêl a ni tih hriat chian a châk êm êm a. Rilru mangangin leiah a bawkkhup a, thinlung inchhir ngawih ngawih au aw, Pathian chauhvin a hriat thiam chu, Pathian hmâah a phawrh ta a.IR 157.1

“Aw! Engkimtithei leh chatuan Pathian! Khawvêl hi a va râpthlâk êm! Ngaiteh, min lem tûrin a kâ a âng a, ka rinna che a tlêm si. Khawvêl chakna maia innghat ni ila, engkim a tâwp a ni mai tûr. Ka hun hnuhnung chu a lo thleng ta, thiam loh ka channa chu puan a ni ta. Aw Pathian! Khawvêl finna zawng zawng hneh tûrin min ṭanpui la. Nangmah ngeiin han ti ang che. He hna hi ka tâ a ni lo va. I tâ a ni zâwk. Khawvêl mi liante beih theihna thil engmah ka nei lo va. Mahse he hna hi i tâ a ni a, hna dik leh chatuan hna a ni. Aw LALPA! min ṭanpui rawh! Rinawm leh danglam ngai lo Pathian! Tumah dang chungah ka rinna ka nghat lo. Mihring thil rêng rêng chu a rin ngam loh va; mihring aṭanga chhuak chu a hlawhtling thei hek lo. He hna thawk tûr hian min thlang ta si a, ka kiangah dingin, min ṭanpui la, I hmangaih Isua Krista, ka himna leh ka phâw leh ka kulhpui nghet hmingin ka dîl e.”— Ibid., b.7, ch. 8.IR 157.2

Amâ chakna ringa hlauhawma a pawng tlan luh mai loh nân, fing famkim Pathian chuan Luther-a chu a dinhmun hlauhawmzia, a han hriattîr a ni. Mahsela hetianga thlabâra a awm hi, a taksa tawrhna a hlauh vâng a ni lo, sawisak leh thih a hlauh vang lah a ni hek lo, chu chu a hnai hlê chuan a lang. Hun tâwp, hun buaithlâk chu a thleng ta a, chumi atân a tlâk lo hlêin a inhria a. A chak lohna avângin thu dik chuan a tuar mai a hlau va. Ama taksa him nân Pathian a buan lo, Chanchin Ṭhain a hneh theih nân a ni zâwk. Kha mi zâna Israela ang khân, ani pawh a rilru a mangangin, a buai ve a. Israela angin Pathian a hneh a, hman tlâk loh tâwpa a inhriat laiin, Chhandamtu chak Krista chu a vuan a. Rorêlna hmâah amah maiin a ding dâwn ta lo tih hriatfiahna a neih tâk chuan a tichak a. Thlamuanna a rilruah a lo lût leh a. Ram tam tak rorêltute hmâa Chanchin Ṭha puang tûra phal a nih avângin a lâwm ta êm êm a ni.IR 157.3

A rilrua Pathian vuan tlatin, a hmâa thil hlauhawm tâwk tûrin a inbuatsaih ta a. A chhân dân tûrte a ngaihtuah a, a lehkha ziakte a ennawn a, a dinhmun thlâwp tûr Bible chângte a thlang chhuak a. Tichuan Pathian Lehkhabu, a hmâa inkeu sa chungah a kut vei lam a nghat a, a kut ding lam vân lamah a phar a, Chanchin Ṭha chunga ding nghet tûrin leh thisen chhuah pawh huamin, a rin dân puang darh tûrin chhia a chham ta a.— Ibid., b. 7, ch. 8.IR 158.1

Rorêlna hmâa an han hruai leh chuan a hmêlah hlauhna leh thlaphânna rêng rêng a awm tawh lo va. Thlamuang tak leh huai takin, khawvêl mi liante zîngah Pathian hriatpuitu ni tûrin a ding a. A thurinte a lamlêt duh leh duh loh hotu lian chuan a han zawt leh a, Luther-a chuan thuhnuairawlh takin, thinurna awm hlek lovin a chhâng a. A hnuaihnunzia inhre tak ni-âwmin a lang a, mahsela rorêltute maktih khawpa inrin tâwkna leh hlimna a hmêlah a lang a.IR 158.2

“Lalber, lalte leh hotute u, nimina thu mi pêk angin vawiin hian in hmâah ka ding a. Ka thu bulpui, thu dik ni ngeia hriattîra ka awm chu, chumi thu ka sawi chu, khawngaih takin, Pathian zahngaihna chhâlin, min ngaithla hrâm tûrin ka ngên a che u. Chinchâng hriat loh avânga he rorêlnaa awm dân tûr ang lova ka awm chuan min ngaidam ula. Lalber ina seilian ka ni lo va, Convent kilkhawra selian ka ni a.— Ibid., b. 7, ch. 8.IR 159.1

Zawhna kha ka han chhang ang a. Ka lehkha ziakte chu a thuhmun vek lo va. Ṭhenkhatah chuan rinna leh hnathawh thu ka ziak a. Chûng chu ka hmêlmate ngei pawhin pawi a khawih lo chauh ni lovin, a ṭangkai a ni an ti a. Mi tinin thu dik a ni an tih aṭanga lamlêt chu thu dik hmuhsitna a ni dâwn a. Pahnihna chu pope kal sualna leh khawlohna puanna a ni. Hemi aṭanga ka lamlêt chuan, Pope tawrawtna a zual ang a, Pathian zah lohna kawng zau zâwkin a inhawng ang. Pathumna chu, mimal, hêng suahsualna ṭanpuitute dodâlna a ni a. Hêngahte hian ka lo ṭawng na ta deuh va. Thil dik lo tihna aṭangin ka fihlim bîk lo va, mahse hêng thuahte pawh hian ka lamlêt lo. Chutianga ka tih chuan, thu dik hmêlmate an ngawltâwt zual ang a, Pathian mîte nasa lehzuala sawisak nân an hmang ang. “Pathian ka ni lo va, mihring mai ka ni a. Isua ṭan angin kei pawh ka ṭang ang: ‘Thil sual ka sawi a nih chuan, sual chu chhinchhiah ta che u,” a tih kha. “Lalber leh hotute u, Pathian zahngaihna chhalin ka ngên a che u. Zâwlneite leh Apostol-te lehkha aṭangin ka lehkha ziakte a dik loh leh fiah ula, chutianga ka dik lohna ka hriat fiah veleh ka lehkha ziakte hi ka khawn khâwm ang a, a hâl hmasa berah ka ṭang ang a, ka inlamlêt vek bawk ang.IR 159.2

“Tuna ka thusawi tâkte hian hlauhthâwnawma ka awm thu ngun takin ka ngaihtuah zo tawh tih chiang taka a tihlan ka ring. Mahse hlauh ahnêkin, Chanchin Ṭhain hmân lai ang bawkin, buaina leh inṭhenna a rawn thlen avângin ka lâwm a ni. Hei hi Pathian thu awm dân a ni si a, hei hi a nihna tûr chu a ni. Isua Krista chuan, “Khawvêlah rem lêntîr tûra lo kal ka ni lo, khandaih lêntîr tûra lo kal ka ni zâwk,” a ti a. Pathian thu sawi chhuahte chu a ropuiin a hlauhawm a; fîmkhur rawh u, inrem lohna tihreh tumin Pathian Thu thianghlim in rapbet hlauh ang e, hlauhawm tuar rual loh, tun laia chhiatna leh chatuana chhiatnain a tlâkbuak ang che u. Pathian Lehkhabu aṭangin entîrna tam tak ka siam thei -Faroa te, Babulon lal te leh Israel te, an ram tichak tûra anmahni hnathawh chuan, fing taka lang inrawnna nei mah se, anmahni chhiatna a thlen tho. ‘Pathianin tlângte a sawn a, an hre si lo.’”— Ibid., b. 7, ch. 8.IR 159.3

Luther-an German ṭawngin a sawi a, a thusawi chu Latin ṭawnga sawi nawn leh tûrin an tîr a, a hah tawh hlê nâ a, a remti a. A hmâ ang bawka fiah leh thatho tak bawkin a han sawi leh a. He thuah hian Pathian thiltihtheihna a tel a ni. Lalho tam tak rilru chu dik lohna leh Pathian hriat sualnain a hruai sual rei tawh a, a hmasa khân Luthera thusawi awmzia tak an man fel thei lo va, a han sawi nawn leh chuan a thusawi awmzia tak chu an man fel thei ta a. Êng maimitchhîn san lui hrâm leh thu dik pawm duh lo lui tlatte chuan Luther-a thusawi ropuiziaah an thinur a. A thusawi tâwpah rorêltu pakhat chuan, thinur takin, “Kan zawhna i la chhâng lo. Chiang tak leh fiah takin i chhâng tûr a ni. I lamlêt ang nge lêt lo vang?” a ti a.IR 160.1

Luther-a chuan, “Lalber leh mi lianhovin chiang tak leh fiah taka ka chhânna in hriat duh avângin, ka han chhâng ang e. Ka rin dân chu Pope hnênah emaw, rorêlnaah emaw ka hlân thei lo, an dik lo ve fovin an inkalh ve fo tih chu chhûn lai angin a chiang a ni. Chuvângin Pathian Lehkha thu hriattîrnain emaw, ngaihtuahna chiang takin emaw ka dik lohna mi hriatfiahtîr theih si loh chuan, Pathian thu châng ka sawi tâkten lamlêt tûra min thlêm thlûk theih si loh chuan; ka chhia leh ṭha hriatnain chutiang, tih chu Pathian thu nên a inrem tih mi hriattîr si loh chuan, ka lamlêt thei lo va, ka lamlêt hek lo vang. Kristiante tân mahni chhia leh ṭha hriatna kalha thusawi hi thil hlauhawm a ni. Hei hi ka dinhmun chu a ni. Engmah dang ka ti thei lo. Pathianin min ṭanpui rawh se. Amen.”— Ibid., b. 7, ch. 8.IR 160.2

Chutiang chuan mi fel chu Pathian thu lungpui nghetah a ding a. Vân êngin a hmêlte a han chhun êng a. A nungchang ropuizia leh thianghlimzia, leh a rilru lawmzia leh thlamuanzia chu, dik lohna bulpui a dodâl a, khawvêl hneh thei rinna a ropui zâwkzia a tihlan lai khân, mi tin hnênah a lo lang.IR 160.3

Rorêltu zawng zawngte chu, mak tiin engemawti chhûng chu ṭawng zai pawh an rêl lo. A tîrah Luther-a chu aw rawl hniam takin a ṭawng a, a ṭang rei dâwn na nge maw tihkhawpin a vêla mîte a zahna a tilang a. Romho lah chuan, ‘tûnah chuan a zâm ta le,’ an lo ti a. Inngaihtuahna hun a dîl belhte kha, inlamlêtna a buatsaihna chauhvah an ngai a. Lalberin Luther-a chêrzia leh a thawmhnaw mâwlzia a hmuh khân, hmusit deuh takin, “He puithiam hian kal sualah mi siam lo vang,” a ti a. Tûnah erawh chuan a huaizia leh a nghehzia, leh a thusawi âwihawmzia leh fiahzia a hmuhin mak an ti êm êm a. Lalber pawh chuan a ngaisâng ta hlê a. “He puithiam hian thinlunga hlauhna awm hlek lova thu a sawi chu le,” a ti ve hial a. German ram mi liante chuan an chipui chu an chhuang hlê a ni. Rom lama ṭangte chu an tlawm ta hlê mai, an ṭanna pawh a phêt zo ta a. Mahsela an thuneihna entîr an la tum ta cheu, Pathian thu ṭan chhan an tum lo va, Rom tih dân pângngai vauna bawk hman an tum a. Rorêltute aiawh thusawitu chuan, “I lamlêt loh chuan lalber leh sorkâr an inrawn ang a, nang mi sual tihdan theih loh chung thu hi an ngaihtuah ang,” a ti a.IR 161.1

Luther-a ṭhianteho kha a thusawiah an lâwm hlê laiin an thlaphâng êm êm mai bawk si a, mahse Luther-a chuan muangchângin, “Pathian chu min ṭanpuitu ni rawh se, engmah ka lamlêt thei lo,” a tihsan a.— Ibid., b. 7, ch. 8.IR 161.2

Luther-a chu, “Lo va kal bo ta rih la, kan han inrâwn ang e,” lalho chuan an ti a. Thil buaithlâk tak a awm ta tih an hria. Luther-a inlamlêt duh lohna hian kum rei tak chhûng kohhran a khawih pawi dâwn tih an hria a. “Lamlêt tûrin i nawr leh teh phawt ang,” an ti a ni. An han hruai lêt leh a, hei hi a hnuhnung ber a ni ta, an zawh ngai bawk kha an han zawt leh a, “Ka sawi tawh loh kha chu chhânna dang engmah ka nei lo,” a ti a. Rom thuhnuaia luhtîr tûrin vauna emaw, vohna emaw, engmah a sâwt dâwn lo tih an hre ta a.IR 161.3

Pope hotu liante meuh an ṭawng chuan lalber te leh mi ropui te pawh an khûr zawih zawih mai a ni ngai a, puithiam narân main engahmah a ngai lo chu pope mîte thin a na hlê mai, rehhlum tak an nâp a. Mahse Luther-a chuan a hlauhthâwnawmzia a hria. Kristian awm dân dik tak puin mîte a bia a. A ṭawngkâah chuan chapona emaw, thinurna emaw, mi dangte dêusawnna emaw engmah a chhuak lo va. Amah intheihnghilhin, leh a vêla mi ropui chu zozai hre chang lovin, pope leh Bishopte leh lalber te aia ropui zâwk hmâah a ding a ni tih chauh a hria a. Luther-a hmangin Krista ngeiin thu a han sawi chu a ropui a, a ṭhianten mak an ti a, a hmêlmaten mak tiin râpthlâk an ti bawk a. Pathian Thlarau ngei chu rorêlnaah a awm a, lal te leh hotu te thinlung a khawih a, lal tam tak chuan Luther-a ṭanna a dikzia chu huai takin an pawm ve ta a. Mi tam tak chuan thu dik an lo hre ta, ṭhenkhat hre vete erawh chuan an daih rei lo. Mi dang lehte chuan, a tîrah a dik an tih leh tih loh engmah an sawi lo va, Pathian Lehkhabute an chhiar hnuah erawh chuan Kohhran siamṭhatna chu huai takin an ṭan ve ta a ni.IR 161.4

Saxony lal Frederick khân Rorêlna hmâa Luther-a a din hlân a nghakhlel hlê a, a thusawite chu ngun takin a lo ngaithla a; Luther-a huaizia leh nghehzia leh a inthunun theihzia a hmuh chuan a chhuang hlê a, ṭanpui lehzual a tum ta a. A han khaikhin vêl a, pope-ho te, lal te leh kohhran hotu lian te finna pawh thu dik chakna chuan engmah lovah a chantîr thei tih a hmu a. Pope hneha a awmna hi hnam tinin, kumkhuain an chhawr tawh dâwn a ni.IR 162.1

Luther-a thusawiin mîte rilru a khawihzia pope aiawhin a hmuh chuan, Rom thuneihna a chuai ang tih a hlau lehzual a, theihtâwp chhuaha Luther-a tihboral dân ngaihtuah a tum ta a. Thusawi thiam leh mi biangbiak thiam hmingthang a ni si a, hemi hmang hian lalber chu a tihṭhaih a, he puithiam, tukhaw hriat ngai hleih loh avânga Rom thiltithei leh ropui ṭhian nihna han chân chu a âtthlâkin a hlauhawm a ni a ti a.IR 162.2

A thusawi chu a hlawhtling: Luther-a thusawi tâk khân lalber Charles V chuan rorêlnaah thu a chah a, “Catholic Sakhua hum tûr leh ṭhanlentîr zêl tûrin ka pipute tih dân ka zui ang. Luther-a hian a dik lohnate a lamlêt duh loh avângin, amah leh a thu dik lo zirtîrte’ chunga hremna nasa tak buatsaih tûr a ni. Puithiam pakhat, ama âtnain a hruai bo lehnghâl chuan Kristian ram pum a cho va, hetiang biak dân dik lo tichat tûrin ka ram te, ka ro zawng zawng te, ka ṭhian te, ka taksa, ka thlarau leh ka nunna te chân ka huam e. Luthera hi ka kaltîr dâwn a, mipuite zîngah buaina chhetê pawh siam lo tûrin thu ka pe ang. Amah leh a thu zâwmtu zawng zawng te hi kal sual luhlul an ni a, ka hnawt chhuak ang a, khapna thu leh anmahni tihchhiat theihna tûr thil rêng rêng chu ka ti zêl ang. Chuvângin Rorêltute zawng zawng chu Kristian rinawm ni tûrin ka sâwm e,” a ti a.— Ibid., b. 7, ch. 9.IR 162.3

Mahse lalber chuan Luther-a humhimna thu kha a paih lo va, him taka a in a thlen hmâ chu engmah tih loh tûr a ti tlat a. Ngaihdân inkalh tak a awm ta - Pope aiawhte khân Luthera humhimna thu kha paih an ngên a, John Huss-a ang bawkin a vâp chu Rhine luiin lên ang hmiang an ti a.— Ibid., b. 7, ch. 9.IR 163.1

Lalhote erawh chuan, Luther-a hmêlmate ni hlawm mah se, thutiam bawhchhiat chu hnam pum hming chhiatna a ni an ti a, an remti lo va. Huss-a thiha chhiatna nasa tak lo thleng kha an la hre reng a, “khatiang thil kha German ram pum chungah leh lalber chunga thlentîr lehtu nih kan duh lo ve,” an ti a.IR 163.2

Lalber Charles-an an thil rawt khawlo tak a lo hriat chuan, “Khawvêl zawng zawngah rintlâkna leh thutiam hlenna hi hnawng mah se, lalte thinlungah thlen in a hmu tûr a ni,” a ti a.— Ibid., bk. 7, ch. 9.IR 163.3

Luther-a hmêlmaten lalber kha an la nawr ta zêl a, lalber Sigismund-an Huss-a a tih ang khân ti ve mai la, kohhran kutah ani pawh hi pe ve mai rawh an ti a. Mahse rorêl inkhâwmnaa Huss-a khaidiat bun chunga lalber hmâa a din a, “Humhimna min pêk hi en teh,” a tiha, lal ber a sen ta awp awp kha a han hre chhuak a, lalber chuan, “Sigismund-a angin ka sen ve awp awp lo vang,” a ti a.— Lenfant, vol. 1, p. 422.IR 163.4

Luther-an lalber Charles-a chu thutak a kawhhmuh a, mahse ama duhthu ngeiin a hnial a, ka pipute tih dân zui ka tum tlat a ti.— D’Aubigné, b. 7, ch. 9.IR 163.5

Felna leh thu dik kawng zawh tûr pawhin a pipute kawng kalsan a tum lo. A pâten an tih angin ani pawhin pope thuneihna hi a suahsualna leh a ngilneih lohna zawng zawng nêna ṭanpui a duh a. A dinhmun chu a tinghet a, a pâten êng an hmuh ve ngai loh kha a duh lo va, an tih ngai loh ang thil tih a tum bawk hek lo.IR 164.1

Tun lai pawh hian an pipute tih dân la vuan tlat an tam mai. Pathianin êng rawn pêk belh mah se, an piputen an lo tih loh avângin anni pawhin an ti duh bîk lo va. Kan pipute hunah kan awm lo va, kan tih tûr leh mawhphurhna pawh a inthuhmun hek lo. Pathian thu dikte keimahnia zawng chhuak lova, kan pipute tih dân kan pawng zui mai chuan Pathianin dik a ti lo vang. Kan pipute mawhphurhna aiin kan mawhphurhna a lian zâwk a. Kan rochun zêl tûra êng an hmuhte lakah mawhphurhna kan nei a, Pathian thu aṭanga êng lo lang belh lakah pawh mawhphurhna kan la nei ta zêl a ni.IR 164.2

Isuan ring lo Judate hnênah, “Kei lo kalin an hnênah thu sawi suh ila, sual an nei lo tûr tûnah erawh zawng an sual chhuanlam tûr an nei ta lo a ni,” (Johana 15:22) a ti a. He Pathian bawk hian Luther-a hmangin German lalber leh lal dangte hnênah thu a han sawi a, Pathian thu êng a ên laiin Pathian Thlarauvin inkhâwmnaa mîte chu a sâwm a, chu chu a sâwmna hnuhnung ber a ni ta. Hmân laiin Pilatan chapona leh challan duh vângin khawvêl Tlantu lakah a thinlung a khar a; Felix-a chuan thu dik TIângaupuitu hnênah, “Kal leh ta rih tawh, hun remchâng ka neih hunah ka ko vang che,” a ti a. Agrippa pawhin, “Rei lo tê chauh thlêma Kristiana mi siam i tum a nih hi! ” a ti bawk a (Tirhkohte 24:25; 26:28) . Mahse vân aṭanga thuchah lo chhuak chu an hnial ṭheuh va. Lalber Charles pawhin thu dik êng chu hnial a tum ta a, chapona leh a rilrem zâwnga rorêl a tumna chuan a thinlung a hneh tâk zâwk avângin.IR 164.3

Luther-a an phiar dân thuthang chuan ram tin a dêng chhuak thuai a, khuaa mi zawng zawng an phâwklêk a. Luther-an ṭhian tam tak a nei a; hêng a ṭhiante hian Rom khawhlohna phawrh ngamte chunga Rom bengtlâklohzia leh vervêkzia an hre vek a, Rom kuta awmtîr loh an tum tlat a. Mi lian tam takin, hum tûrin thu an tiam a. Mi tam takin lalber thupêk kha an sawisêl a, hnial ngam lova, RomIR 164.4

165 thu hnuaia intukluhna chauh a ni an ti a. Ram tinah lehkhate an tar chiai chuai mai a, thenkhatin Luthera an dem a, thenkhatin antan a; chûng lehkha târ zînga pakhatah chuan, “I chung a pik e, nang ram, lal naupang leh Hotute zînga ruaitheh thin neitu!” tiin an ziak a (Thuhriltu 10:16). German ram pumah Luther-a lama tang an tam êm êm tih an hriatin, lalber leh rorêltute khân, Luther-a hi dik lo taka an tih chuan, ram pumah buaina a awm dâwn ngei mai, lalber tân thleng pawhin a hlauhawm ang an ti hial a. IR 165.1

Saxony lal Frederick chu a ngawi tlat a, Luther-a chunga a rilru awm dân tak a la tilang duh lo va, mahse ngun takin a vêng ru a, a kal vêlna zawng zawng leh a hmêlmate chêttlat dân te a enthla reng a. Mi tam tak chuan Luther-a an tanzia an thup duh lo va. lal lian pui pui leh mi lian dang te, kohhran hruaitu lian te chu, a inah an khat khup reng a. Spalatin-a phei chuan, “Luther-a pindan tê tak têah a in lêngte an leng lo,” a ti hial a ni.—Martyn, vol. 1, p. 404. Ṭhenkhat chuan mihring pawh a ni lo hial ang e, ti ni-âwm takin, an en tlawk tlawk a. A rin ang rinpui lote pawhin a rinawmzia leh a chhia leh tha hriatna tihbawrhbân aia thih pawh a hnial lohziate chu an ngaisâng lo thei lo.IR 165.2

Rom nêna inremna siam tûrin Luther-a chu an thlêm nasâ. Lalte leh mi lian dangte an lo kal a. “Rorêlna leh kohhran dodâla rin hran i neih chuan, he ram atanga hnawh chhuah i ni ang a, tanchhan rêng i nei,lo vang,” an ti a. Luther-a erawh chuan: “Kalhna awm lovin Krista Chanchin Ṭha a sawi theih loh. Chuvângin hlauhawmnain emaw, hlauhthâwnawmnain emaw LALPA leh a thu atangin engah nge min then ang, chu chauh chu thu dik a ni si a. Ni lo ve, ka taksa, ka thisen leh ka nunna te ka pe e,” a lo ti thin a.—D’Aubigné, b. 7, ch. 10.IR 165.3

Anih leh lalber thu hi âwih mai la, engmah hlauh tûr i nei lo vang, an ti leh a. “Lalberin emaw, lal dangten emaw, Kristian hnuaihnung berin emaw, ka hnathawhte hi an endik leh an rêl, ka thinlung zawng zawngin, ka remti, mahse thil pakhat an tih ngei tûr chu, a dik leh dik loh teh nân Pathian Thu hi an hmang tûr a ni. Mihringin Pathian Luther-a dinhmun chu thih hlauhthâwnawmah a awm avângin, a thiante chuan hmun himah an hruai bo ta daih a. thute awih mai loh chu tih theih engmah a nei lo. Ka chhia leh ṭha hriatna dodal tûrin engmah-min tihtîr tum suh u, Pathian Thu nêna phuar belhbawm tlat a ni,” a ti a.— Ibid., b. 7, ch. 10.IR 165.4

An thlêm lehna dang chu heti hian a chhâng a: “Lalberin humhimna min pêk chu, hmang lova paih ka hnial lo. Ka taksa leh ka nunna chu lalber kutah ka dah e, Pathian Thu erawh chu lalber kutah ka dah ngai lo vang,” a ti a.— Ibid., b. 7, ch. 10.IR 167.1

Rorêltute thu rem ang pawm a hnial lo; mahse an thu rem chu Pathian thu nên a inrem tûr a ni. Pathian thu leh rinna thuah chuan, Kristian tin hi amah ṭantu rorêl pâwl maktaduai lai pawhina an thlâwp pope ang thova rorêltu ṭha an ni ṭheuh, a ti bawk a.—Martyn, vol. 1, p. 410. Tunah chuan a ṭhiante leh a hmêlmaten Rom nêna inzawm leh tûra thlêm mi a ni lo tih an hre chiang ta.IR 167.2

Luther-a chuan thil chhetê pakhat mai pawh tawlh ni se, Setana leh a hoten an hneh a ni ang. A tawlh duh tlat loh avângin, kohhranin thawvenna a hmu a, hun thar leh hun ṭha zâwk ṭanna a lo ni ta. Luther-a chuan sakhaw thu a dik leh dik lo ngaihtuah nachâng a hria a, a dik a tih anga awm a,hlau lo va, he mi pakhat mai hû hian kohhran leh khawvêl a fan chhuak a, a dam chhûng chauh ni lovin, ṭhangthar awm chhûng zawng zawng a ni ang. A din nghehna leh rin ngama a awmna hian, hun tâwp thlengin, a tuar ang la tuar tûrte a tichak ve ang. Pathian chakna leh ropuina chuan mihringte finzia a khûm a, Setana thiltihtheihna zawng zawng pawh a khûm.IR 167.3

Lalber thupêkin Luther-a chu a in lama haw leh tûr a lo ni ta a, thiam loh chantîrna pawhin a zui thuai dâwn tih a hria. Chhûmin a kawngte a khuh a; mahse Worms khua a chhuahsan chuan, a thinlung chu lâwmna leh faknain a khat a. “Pope kulh chu ramhuaiin a vêng a, mahse Kristan kulh chu a tikaw huau va, Setana pawhin LALPA chu kei ai pawhin a lo chak zâwk a nih hi ti lo thei a ni lo.”— D’Aubigné, b. 7, ch. 11.IR 167.4

Worms khua a chhuahsan veleh Luther-an lalber lehkha a thawn a, a din nghehna kha lalber pawisak lohna lamah an kai ang tih a hlau va; “Hming ṭhatnaah emaw hming chhiatnaah emaw, nunnaah emaw thihnaah emaw, engkimah, mihringte nun chhan Pathian thu chauh tih loh chu, i thu-awih tûrin ka inpeih reng a ni, thinlung hretu Pathian chuan min hriatpui. Tun dam chhûng thil zawng zawngah rin tlâka ka awmna chu a nghing lo vang, he leia hlâwkna emaw hekna emaw hi chhandamna thuah engmah a ni lo. Chatuan nunna thuah erawh chuan, mihringin mihring bawk hnêna inpumpêk chu Pathian duhzâwng a ni lo. Chutiang inpumpêkna chu Pathian anga biak tluk a ni a; thil zawng zawng Siamtu hnênah chauh inpumpêk tûr a ni,” tiin.— Ibid., b. 7, ch. 11.IR 167.5

Worms aṭanga a kîr leh chu a kal lam ai mahin mîten an lo lâwm a. Puithiam hnawh chhuah tawh chu kohhran mi lian pui puiin an lo lâwm a; lalberin a hnawh chhuah tawh chu sorkâr mi lianten an lo lâwm bawk a. Thusawi tûrin an sâwm leh a, lalberin khap mah se pulpitah a lawn leh ta a. “Pathian thu phuarbet tûrin chhia ka chham lo, ka chham ngai bawk hek lo vang,” a ti a.—Martyn, vol. 1, p. 420.IR 168.1

Worms khua a chhuahsan hnu lawk khân pope-hoten lalber kha anhmin leh a, thupêk an siamtîr a. He thupêkah hian Luthera chu “Setana, mihring taksa pua puithiam kawr ha” an ti a.—D’Aubigné, bk. 7, ch. 11. Humhimna thu a tâwp vêleh, a hnathawhte tihtâwp vek tûr tuman an thleng tûr a ni lo, ei tûr leh in tûr an pe tûr a ni hek lo, thuin emaw, thiltihin emaw, tlâng hriatin emaw, a rûkin emaw tuman ṭanpuina an pe tûr a ni lo. Khawiah pawh awm se, man tûr, rorêltu hnêna pêk tûr, a thu awihtuhote pawh lung ina khung tûr, an in leh lote chhuhsak tûr. A lehkha ziak zawng zawng tihboral tûr; tupawh he thupêk anga ti lo apiang, hêng hremna anga hrem ve tûr,” tiin. Luther-a ṭantu Saxony lal leh lal dangten Luther-a hnu lawkah Worms an kalsan ve a. Lalber thupêk hi Rorêlnain a remtihpui a. Tûnah zet chuan Romho an lâwm ta, Kohhran siamṭhatna chu a tâwp taah an ngai a.IR 168.2

Pathianin a rawngbâwltu him nân he hun hlauhawmah hian kawng a rawn hawng a. Kalkawnga a kal lai ngun taka enthlatu a awm a, mi rilru ropui tak nei chuan humhim a tum tlat a. Rom lah chu a thihna ngawt lo chuan, thil dang engmahin a tilungawi dâwn lo. Sakeibaknei kâ aṭanga him theihna kawng khat chauh a awm, chu chu thuhrûk bo daih a ni mai. Saxony lal Frederick chu Luther-a humhimna ngaihtuah chhuak tûrin Pathianin finna a han pe a. Ṭhian ṭhate ṭanpuiin Saxony lal hmêlmate hmuh phâk lohva thuhrûk daihin a awm ta. Kawnga a kal laia a hnungzuite nêna an inhlat lai takin, Luther-a chu an “man” a, ngaw hnuaiah an kalpui a, tlâng chunga lung in ropui, a fâla awm Castle of Wartburg-ah an kalpui ta daih mai a. An man dân leh an thuhrûk dân te an tithurûk khawp a, rei tak chhûng chu lal Frederick pawh khân a awmna chin a hre lo, hei hi tihpalh a ni lo va, an tum rêng a ni; Luther-a awmna a hriat miau loh chuan tuma hnênah a puang lo vang. Luther-a a him tih a hriat chu a duh tâwk êm êm a.IR 168.3

Nipui, fûr leh favâng a lo ral a, thlasik a lo thleng a, Luther-a chu “lung in tâng” a la ni ta reng a. Chanchin Ṭha êng chu a lo chuai dâwn a a lan avângin Alexander-a leh a hote chu an hlim hlê a. A chuai dâwn lo ve, Luther-a chuan thu dik bulpui aṭangin a khâwnvârte a tui a thun khat mêk a ni, tun hmâ zawng zawng aia êngin a lo la êng chhuak ang.IR 169.1

Luther-a chu Wartburg kulhah him takin a awm a. Buaina leh harsatna a han kalsan thei chu a lawm hlê rih a, mahse chawlh hlê hlê chu rei nuam a ti lo va. Hnathawh leh thil harsa lo tâwk ṭhang tawh chuan engmah ti lova awm chu hrehawm a tizâwk mah a. Khawhar taka a awm lai chuan kohhran awm dânte a mitthlain a hmu a, beidawng takin: “A va pawi êm! A thinurna ni hnuhnungah hian LALPA hmâah kulh anga dinga Israelte chhan chhuak tûr tumah an awm lo,” a ti a.— Ibid., b. 9, ch. 2.IR 169.2

Amah a inngaihtuah thung a, buaina ka han kalsan mai chu dawizep min ti ang âw,” a ti a. A chan chhiatna leh amâ taksa himna ngawt a ngaihtuah thuah a indem a. Mahsela chutih lai pawh chuan mi pakhat tih zawh âwm loh thil nî tin a ti a, a kawlawm chu a dâwngdah ngai lo. A hmêlmaten. kan ngawihtîr ta hlauh, tiin an uang a; mahse a la ngawi lo tih fiahna an hmuh chuan mak an ti a. Lehkha tam tak a ziak a, German ram pumah an sem darh ur ur mai a. A mîte tâna thil pawimawh ber a ti a—Thuthlung Thar German ṭawngin a let a. “Patmos” aṭangin kum khat dâwn lai Chanchin Ṭha a theh darh a, mi sualte leh chutih laia dik lohna awiihte a zilh bawk a.IR 169.3

Pathianin a rawngbâwltu vântlâng zînga a rawngbâwlna ata a lâk bo hi, a hmêllmate thinurna lak ata chhanhim nân chauh a ni lo; a thawh rimna ata chawlh hahdamtîr a duh vâng chauh pawh a ni hek lo. Hêng aia rah hlu zâwk seng tûr a awm. A awmna hmun tlâng fianrialah, amah chauhva tûmâ hriat loh hmunah mîte ṭanpui phâkin a awm lo va, tûma fakna ri a hre pha hek lo. Hlawhtlinna hian chapona leh thiltithei intihna a rawn hring châwk a, chumi laka vên himna tûr a ni bawk. Tûnah a dinhmun a lo sâng ta thut si a, chumi hmuna him taka a awm reng theih nân, tuarna leh hnuaihnung taka a awm hi inbuatsaihna ṭha a ni rêng a ni.IR 170.1

Thu dikin thawvenna a rawn thlen chungah mîte an lâwmin, dik lohna leh sakhaw dik lo biakna khaidiat tichat tûra Pathianin mihring a rawn hmante kha fak zâwk an tum ṭhin a. Setanan mîten Pathian an ngaihtuahna leh an hmangaihna lâk bova mihringte chunga bel a tum ber a; hmanrua mai kha chawi sânga, thil engkim chingfeltu kut chu hnuchhâwn tûrin mîte a hruai ṭhî a. Hei ang hian sakhaw hruaitute pawh fak leh zah an hlawhin Pathian tel lova thil an tih theih lohzia an theihnghilh a, mahni inrin tâwkna rilru an pu ṭhîn. A rah chu mipuite rilru leh ngaihtuahna thunun an tum a, annin Pathian Thu rinpuia neih aiin anmahni chu hruaituah an neih ta ṭhîn a. Kohhran siamṭhatna pawh hi a ṭanpuituten hetianga an tih avângin sawt lohna a awm fo. Hetiang hlauhawmna aṭang hian kohhran siamṭhatna chu Pathianin a vêng ang. Hna ṭha tâwk nia mihringten an ngaih mai hi Pathianin a duh tâwk lo fo. Amâ mittlung ngei a duh a ni. Luther-a chu thu dik theh darhtu a nih avângin mîte mit chu a chungah a fu a. Thu dik Siamtu chunga mîte mit a fûk theih nân Luther-a chu dah bo a ni rih a ni.IR 170.2