Kapitel 13—púkitsormiut nunât Skandinavialo

púkitsormiunit pâvip ĸunutitsiniarnera piârdluínartumik ĸunusuitsumigdlo agssuarineĸarpoĸ. taima Lutherip nalâ ukiunik 700-nik sujorĸutdlugo Rûmame biskorpiussoĸ biskorpinit mardlungnit autdlartitauvdlutik “igsiaviup iluartup” píssusigssavianik pâsissaĸarsimassunit ĸunusuitsumik agssuarineĸarpoĸ: “Gûtip nuliarissanilusôĸ, tássa ilagît, ilaĸutailo perĸumautigssanik toĸûssarnaviaratigdlo nungúnaviángitsunik niaĸorúmigdlo avdlángornaviángitsumik tunisimavai, . . . iluaĸutigssatdlo tamáko tamaisa tigdligpase. nâlagfingme Gûtisut ingítarputit; pârssissûniásagaluardlutit savanut amarúngorputit; ... biskorpisut angnertut issigineĸarumagaluardlutit nâlagkanut nâlagángorniarputit. ... Gûtip perĸússutai nikagissagssángortípatit. ... Anersâĸ ivdlernartoĸ silarssuarme ilagît tamarmik píngortitsissigât ... Gûtivta igdloĸarfia ínugtaraluta ĸilangmut tamarmut isorartússuseĸarpoĸ, táunalo igdloĸarfingmit pruvfîtit iluartut ilâta Babylonimik atsigânit angneruvoĸ. Babylon avdlángujuitsumik ilisimássuseĸarnerarpoĸ, kîsalo túngavigssaĸángitsumik kúkusimángisáinarnerardlunilo kúkúngisáinarnerarpoĸ.” (Brandt).AGC 126.1

ukiut huntritilíkûtât ingerdlanerisigut tamatuma ássinganik agssuardlersunik avdlanik sarĸúmersoĸartarpoĸ, taimaníkutdlo nalunaiaissartut valdenserit ajoĸersuiartortitait píssuseĸatigait, îvangkîliumik ilisimassagssat siaruarteramíkik. ajoĸersûtait siarualertorput. valdenserit bîbiliat púkitsormiutũngordlugo nugterpât. oĸartarput: “iluaĸutigssartaligssûssoĸ, oĸalugtualiartaĸarane, ĸuiasârutitaĸarane, sagdlumik ilaĸarane sagdlusuíssutivdle oĸausê imaralugît, ilâtigúngôĸ mángertumik ĸâĸaraluardlune iluartortâtale tungusungnitsortâ ajornángitsumik tássane nanissagssauvoĸ.” (Brandt) ukiut 1100-gdlit atũneráne ugperissatorĸamik iluaringnigtut taima agdlagput.AGC 126.2

mãna ĸinugingnigtarnerit autdlarnerput, kisiáne inungnik ikuatdlaissoĸartardlunilo nâgdliugtitsissoĸartaraluartoĸ ugpertut amerdliartuínarput. bîbilip kisime ugperissagssanut túngassutigut kúkusuitsumik najorĸutagssaunera aulajangiúsimajuainardlugo oĸartarput: “kinalũnît ugpernigssamut píngitsailissaussariaĸángilaĸ nalu naiainíkutdle isumaĸatigssarsissariaĸardlune.” (Martyn).AGC 126.3

Lutherip ajoĸersûtâ púkitsormiunit ilagsivdluarneĸarpoĸ, angu- titdlo ilumôrdlutigdlo ilungersortut sarĸúmerdlutik îvangkîlio oĸalũssíssutigât. púkitsormiut tamákua Menno Simons ilagât. ilagît rûmalerissut pissarnerátut ilíniartitauvdlune palasíngortitausimavoĸ bîbile ilisimassaĸarfigingivigdlugo. bîbililo atuarumangikaluarpâ njoĸersuinerdlugtúngorumanane. timiussap nerdlîviliartitsinerme avdlángortarnera ĸularimissâlerângamiuk tamána Sãtanimit ússîniutitut isumaĸarfigissarpâ, tamánalo ajugauvfiginiartarpâ ĸinussarníkut ángîartarníkutdlo, kinguneĸángitsumigdle. alĩkusersueĸatigîngnermut ilaussarníkut tarnime nalúngíssusiata agssuardlînera nipangersíniartaraluarpâ, iluaĸutáungitsumigdle. kingusingnerussúkut testamentitâĸ atuarpâ, Lutherivdlo atuagkiai ilángutdlugit atuarêramigit nâggârtut ugperissât ilagsivâ. kingunínguagut angutip toĸumut erĸartũssaunera tusarnârpâ, tássa kuiserĸitausimanera píssutigalugo. tamatumúnga túngavigssaussumik bîbilime nanissaĸarneĸ saperpoĸ, pâsivâle sângnigssaĸ ugpernigssardlo kuisinigssame tamatigut piumassarineĸartartut.AGC 126.4

Mennop ilagît rûmalerissut tunutdlugit sagdlusuíssut ilagsisimassane nalunaiautigissalerpâ. Tysklandime púkitsormiutdlo nunãne ingassáussiniartoĸalersimavoĸ ajoĸersûtinik pikigtitsiniutinik sianîtsorpatdlagtunigdlo ajoĸersûtigissaĸartardlutigdlo mamiatsagtitsissardlutigdlo angutausertardlutigdlo pikigtitsissartunik. Mennop taimatut ingassáussiniarnerit píngitsûgagssaungitsumik kingunipiloĸarnigssât pâsivdlugo ingassáussiniartut kúkussumik ajoĸersûtigilsait sianîtsumigdlo sujunertarissait ilungersortumik akornusersorpui. ĸavsîtdlo ingassáussiniartunit tamákunanga támartitausimagaluartut ajoĸersûtipalâve narrugerêrsimavait; sulilo ĸangaunerussoĸ kristumiut kinguâvinik inûssoĸarpoĸ, valdenserit ajoĸersûtaisa kingunerissânik. tamáko akornáne Menno ilungersoĸalunilo sujumulwrdluardlune sulissûvoĸ.AGC 127.1

ukiune 25-ne nuliane ĸitornanilo ilagalugit angalaortarpoĸ ajorssartardlunilo atugardliortardlune ĸavsîtigutdlo navianartorsiungârtardlune. púkitsormiut nunât Tysklandivdlo avangnâ pingârtumik angalaorfigissarpai inuínaussut pingârnerussumik sulivfigissardlugit angnertûmigdle súniuteĸartardlune. angnertôrssuarmik ilíniartitausimángíkaluardlune inúngûseralugo oĸatdlorigsûvoĸ. nâpertuivdluínartûvdlunilo manigũtûvdlunilo ilungersortumik Gûtimik mianeringnigtûvoĸ. inûtsimigut ajoĸersũmik nalunaiautigissaminik maligagssiuissûvoĸ, inuitdlo tatigissarât. isumaĸatai siámartigaussardlutigdlo ĸunutitaussarput, münzeriterinut ingassáussiniartunut pârdláuneĸartarnertik ajoĸutigissarpât. taimáikaluartordle sulineragut inugparujugssuit isumaĸatigssarsiarineĸarput.AGC 127.2

nâggârtut ugperissât púkitsormiut nunãne siaruarterneĸarnerpauvok, tássunllo isumaĸatai ĸununarnprpûmik ĸinugineĸartarput. Tysklandime Karl V-ip iluarsaerĸingniarneĸ inerterĸutigisimagaluarpâ, akimanertaussutdle ĸunutitsiniarnerigalua akornusersimavat. púkitsormiut nunãne píssauneĸarneruvoĸ, ĸinugingningnigssamigdlo perĸússutit pilertortumik kingulerîârput. bîbilimik atuarneĸ, nalunaiaineĸ agdlâtdlo nalunaiautigineĸarneranik tusarnârneĸ inûp ikuatdlagauníkut toĸutaunigssânut nãmagtarpoĸ. inínguame kiserdliorfingme Gûtimut ĸinuneĸ, ássilíssap sâvane sêrĸúmíngitsôrneĸ imalũnît tugsiúmik tugsiaĸatáungitsôrneĸ ãmátaoĸ toĸutaunigssamik naleĸartíneĸartarpoĸ. inuit kúkússutsimingnik utertitsissut agdlât erĸartũneĸartarput, angutaugunik panamik toĸutagssatut arnaugunigdlo ûmatitdlutik ilineĸartugssatut. tûsintiligpagssuit Karl Filip II-lo nâlagautitdlugit ajunârput.AGC 127.3

ilãne ilaĸutarît tamarmiussut kigdlisiuissunut savssartitauvdlutik nâlagiángitsôrdlutik igdlumingne gûtisiorsimassutut pasigdligauvdlutik. erneĸ nukardleĸ aperineĸarame igdlumingne issertortumik ĸanoĸ iliorsimanermingnik, akivoĸ: “sêrĸumiardluta Gûte ĸínuvigissarparput isúmavut ĸáumarsarĸuvdlugit ajortivtínigdlo isumákêrfigerĸuvdluta; nâlagarput ĸínútarparput nâlagkersuinera iluaĸutaorĸuvdlugo inûnerminilo pivdluarĸuvdlugo; nâlagkersuissuvut ĸínútarpavut Gûtimit sernigineĸarĸuvdlugit.” erĸartũssissut ilait kivdlingneĸangâraluarput, kisiáne atâtaussoĸ erneralo atauseĸ ikuatdlatagssatut erĸartũssáuput.AGC 128.1

martêrit ugpernerat ĸinugingnigtut nãkigtáissusiánit inornerúngilaĸ. angutáinait pínatik arnánguitaoĸ niviarsiarĸatdlo sapĩssusermik ĸunutitagssáungitsumik takutitsissarput. “nuliaussut uvimik ikumatitauvfiánut ĸerĸitdlutik tugpatdlersautigssanik isuvssũtarpait ĸĩmagsautigssãnigdlũnît tugsiartardlutik.” “niviarsiaránguit ûmatitdlutik sinigtarfingmingnut ĸasuersâriartortut ilivigssamingnut natdlartarput, imalũnît katíkiartortut niaĸuersitauvfigssartik ikuatdlangneĸarfigssartigdlũnît ornigtarpât.” (Wylie).AGC 128.2

kristumiut auat nautsîagssauvoĸ, sôrdlo taimane gûtîtsut îvangkîlia nungúniarmássuk. ĸinugingningnerup sagdlusuíssúmik nalunaiaissut amerdliartortípai. inuiait aulajáissusiat kamagsautigingârdlugo kúngip ukiut ingerdlanerisigut nãkigtaitsuliorneĸ nukingisâraluarpâ, kinguneĸángitsumigdle. kîsalo Vilhelmip Oranienimiup atarĸinartup nalâne mumisitsinikut púkitsormiut piumassamingnik gûtisiorsinautitaulerput.AGC 128.3

Piemontip ĸáĸaine, Frankrigip narssaine Hollandivdlo sineriaime îvangkîliup sujumukarnera ilungersûtigingnigtaisa auánik naleĸartitauvoĸ. nunanile avangnardlerne erĸigsinartumik erĸúkiartorneĸarpoĸ. ilíniarnertût Wittenbergimit autdlarartut nâggârtut ajoĸersûtât Skandinaviamut nagsatarât. Lutherip atuagkiaisa naĸitertitaunerat ãmátaoĸ ĸáumarsautaoĸatauvole inuiait avungnardît maigtuvdlutigdlo akimaniartorssũngitsut ilagît rûmalerissut aserũsimanerat tunutdlugo nuánârdlutik bîbilip sagdlusuissutai inũssutaussut ilagsivait.AGC 128.4

Hans Tausen “Danmarkip iluarsaerĸigtua” naussorigsaissup ernerâ. nukagpiarĸap anersãkut pigínauneĸarnine piârtumik takutípâ. ilíniartitaunigssane pilerigigaluaĸâ, tamánale angajorĸâvisa akigssaĸartíngilât, tauvalo mátútúngorpoĸ. tássane minguitsumik inûseĸarnermigut, ilumôrnermigut eĸiasuínermigutdlo sujuligtaissuminit iluarineĸalerpoĸ. misilîssarníkut ilagîngne kivfartũssiníkut iluaĸutausínaujumârtutut pigínauneĸartutut pâsineĸarpoĸ. Tysklandime Hollandimilũnît universitetit ardlãne ilíniartitaunigssâ aulajangiúneĸarpoĸ. inûsugtoĸ akuerineĸarpoĸ ilíniarfigssqarmik ilíniarfigiumassaminik ĸinigaĸarĸuvdlugo, taimâgdlât Wittenbergimut autdlarĸussaunane. ilagît ilíniartugssaĸ toĸunartulingmik ajoĸersornerdlugaorĸúngilât, mátútut taima oĸalugput.AGC 129.1

Tausen Kølnimut taimaníkut ilagît katûgdlit nâlagauvfigivdluínugãnut autdlarpoĸ. tássane skolastikerit grîkerit erĸarsartausiánik kristumiússutsimut kátutitsiniarnerisa nalorninartuliornerat mamiasûtigâ. taimaníkorpiangajak Lutherip atuagkiai pigssarsiarai. táuko tupigusûtigeĸalugit nuánârutigeĸalugitdlo atuaramigit iluarsaerĸingniartumit nangminertaoĸ ilíniartitausínaunigssane kigsautigingâlerpâ. kisiáne taimailioraluarune mátuvfingme sujuligtaissune ajuatdlagtitdlugo ikiûtisiane ánaisínauvai. taimáitordle sivitsortínago isumane aulajangerpâ, katsornalo Wittenbergime ilíniartúngorpoĸ.AGC 129.2

Danmarkimut angerdlarame mátuvfigissane uterfigâ. sule Lutherimut isumaĸataussutut pasineĸángilaĸ. issertugkane ángîautigingilâ, mátútoĸatinile ajuatdlagtínavêrsârdlugit ugpernermut minguínerussumut iluarnerussumigdlo inûnigssamut tasiorniarpai. bîbile atuartardlugulo erĸortumik isumagissâ navsuiartarpâ, kîsalo Kristuse ajortigdlit ánássutigssãtut neriûtigssatuãtut mátútoĸatigissaminut nalunaiautigâ. sujuligtaissoĸ kamangârpoĸ, Tausenime ilagît rûmalerissut píssaunilingmik igdlersuissugssãtut isumavdlûtigisimagaluarpâ. Tausen ernĩnaĸ mátuvfigissaminit avdlamut nûgtitauvdlune nákutigerĸigsârneĸartumik inêrĸamut mátúneĸarpoĸ.AGC 130.1

pârssissortâvisa tupâtdlautigeĸissânik mátútut ilaisa ardlagdlit sivitsortínago nâggârtũssuseĸ iluarigigtik nalunaerutigât. inêrĸame sánerutaisa akornisigut Tausenip matútúĸatine sagdlusuíssúmik ilisimatísimavai. Danmarkime sujuligtaissûssut tamáko ilagît rûmalerissut ajoĸersuinerdlugtunut ĸanoĸ iliortarneránik ilisimassaĸarsimagaluarpata Tausenip nipâ tutsiuterĸingnaviángíkaluarpoĸ; kisiáne nunap iluane parnaerúsisivingmut pisínago Tausen mátuvfingmit anisípât. oĸalugfît Tausenimut angmagáuput, inugpagssuitdlo tusarnâriardlugo ornigútalerput. Gûtivdlo oĸausia avdlanítaoĸ nalunaiautigineĸartarpoĸ. testamentitâĸ danskisũngordlugo nugtigausimassoĸ inugpagssuarnit pigineĸaleriartorpoĸ. katûgdlit atuagaĸ nungutíniardlugo ilungersûtigingningnerat pilertortumik siaruarterneĸarneranik kinguneĸáinarpoĸ, sivitsúngitsordlo danskit tamarmik Lutherip ajoĸersûtâ ilagsisimavdlugo nalunaerutigât.AGC 130.2

Sverigemísaoĸ angutit inûsugtut Wittenbergime inũssutip ernganik imersimassut nunarĸatitik inũssutigssanik pajugpait. Sverigeme iluarsaerĸingniartut pissortait mardluk, Olaus ãmalo Laurentius Petri, Ørebrome sagfiortup ernere, Lutherimit Melanehtonimitdlo ilíniartitausimáput, sagdlusuíssutdlo ilíkagartik eĸiasuitdlutik nalunaiautigât. Olausip Lutherisut ilungersornermigut oĸatdloríssutsimigutdlo inuiait eĸêrsarpai, Laurentiusilo Melanehton ássigalugo ilisimatûvdlunilo erĸarsarĸigsârtûvdlunilo piuaitsûvoĸ. mardlûvdlutik Gûtimik mianeringnigdluínartûvdlutigdlo ugperissagssanik ilíniartitauvdluarsimavdlutigdlo sagdlusuíssut aulajaitdluínartumik ĸunusuíssusilingmik ilungersûtigât. katûgdlit tungãnit akornusersuiniartut ilatsĩnángitdlat. ilagît rûmalerissut palasîsa inuit ĸáumarsagaunatigdlo ugperissapalâgdlit kamagsârpait. Olaus Petri ardlaleriardlune inupalânit sãssúneĸardlune ánarĸavigtarpoĸ. taimáitordlt, iluarsaerĸingniat táuko kúngimit iluarinrĸardlutigdlo serniginrĸarput.AGC 130.3

ilagît rûmalerissut nâlagautitdlugit inuiaĸatigît pîtsúngorsagauvdluligdlo ĸunutitausimáput. bîbile pigingilât, gûtisiorneratdlo ússersuatârnerínauvdlunilo ilerĸuliáinaungmat ĸáumarsautigssartaĸángildlat, taimáitumik sujuaissamik ilerĸue ugperissapalâvilo uterrtulnrtulĩnarsimavait. nunap inugtai isumaĸatigĩkûtânik ingmingnut akerartortunik avigsârtitersimagamik saĸitsáutarnerat tamanut lnagdlingnarsautáinauvoĸ. kúnge aulajangerpoĸ ilagîngne nâlagauvfingmilo nutarteriumavdlune, suleĸatigssanilo píkorigsut rûmalerissunut akiũnermine ikiortigssamisut ilagsivdluarpai.AGC 131.1

kúnge Sverigemilo angutit pissortaussut angnerit najũtitdlugit Lutherip ajoĸersûtâ Olaus Petrip ilagît katûgdlit ilungersûtigingnigtuinut píkoreĸalune igdlersorpâ. oĸarpoĸ ilagît pissortaisa ajokersûtât aitsât ilagsissariaĸarnerardlugo bîbilimut nalerĸúkângat, ugperissagssatdlo pingârnerit bîbilime ersserĸigsumik tamanutdlo pâsinartumik sarĸúmiússaunerardlugit. Kristuse oĸarpoĸ: “ajoĸersûtiga uvanga pigíngilara, autdlartitsissimale pigâ.” Paulusilo agdlagpoĸ îvangkîliumik oĸalûtigissavta ássigíngisânik nalunaiautigissaĸartoĸ perdlorĸunarserĸuvdlugo. (Juán. 7, 16; Gal. 1, 8). Olaus Petrilo oĸarpoĸ: “ĸonorme tauva avdlat piumassamingnik najor- ĸutagssanik atulersitaĸarsínáupat ánássutigssavtitutdlo pissariaĸarnerardlugit?” ilagît perĸússutaisa Gûtip inássutigissainut akerdliutitdlutik nâlangniagagssáungínerat takutípâ, nâggârtũssutsivdlo pingârutilingmik najorĸutagssartâ ilungersûtigingnigtumik sarĸúmiúpâ, tássa bîbilip, bîbilivdlo kisime ugperissagssamut ilerĸugssanutdlo maligtarissagssaunera.AGC 131.2

agssortueĸatigîngneĸ tamána inuit amerdlángitsuínait akornáne ingerdláneĸaraluarpoĸ, kisiáne taimáikaluartoĸ iluarsaerĸingniartut amerdlanerssaisa ĸanoĸ íssusiat takutípât. angutáungitdlat ilisimassakitdlutigdlo nipitûvdlutigdlo agssortuiumatût. nâggale, angutáuput Gûtip oĸausianik misigssuiumavdlutik bîbilip sákûsiviane sákugssanik navssârissamingnik atuitdlarĸigsut. pisimassoĸarfit Wittenbergisut Zürichisutdlo pingârtigissut angutitdlo Lutherisut Melanehtonisutdlo, Zwinglisut Økolampadiusisutdlo pingârtigissut unigfigigângavtigik táukua ingerdlatsinerme pingârtortaunerat tusarumassarparput. tupingnángitsumigdlo pigínauneĸangârsimanerat ugperissarparput; kivfaunerussutdle táukunatúngôĸ íngitdlat. taimáikaluarporme, kisiáne pisimassoĸarfik Sverige sâgfigitigo atitdlo tusâmassáungínerussut sôrdlo Olaus ãmalo Laurentius Petri — ajoĸersuissunit ajoĸersugkanut sâgdluta — ĸanorme ítunik takussaĸarpugut? ... ilisimatût ugperissagssanigdlo ilíniarsimassut, angutit îvangkîliume sagdlusuíssúmik perĸigsârtumik pâsiniaisimassut, sapernatik grîkerit erĸarsartausiánik kristumiússutsimut kátútitsiniartunut pâvikutdlo pissortarissáinut ajugaussut. (Wylie).AGC 132.1

agssortueĸatigîngnerup tamatuma kingunerissânik Sverigeme kúnge nâggârtúngorpoĸ, tamatumalo kingunínguagut inatsissartut nâggârtfissuseĸ akuerât. Olaus Petrip testamentitâĸ svenskisũngordlugo nugtersimavâ, kúngivdlo kigsautigissâ nâpertordlugo ĸatángutigît táuko mardlûvdlutik akuerssíput bîbile tamákerdlugo nugterumavdlugo. taimalo inuiaĸatigît svenskit pernardlutik bîbile, Gûtip oĸausia, tamákerdlugo inuiaĸatigîgtut oĸauserissamigtut pigilerpât. inatsissartut perĸussíput bîbile nunap nunaĸarfigtaine palasinit navsuiautigineĸartarĸuvdlugo mêrĸatdlo atuarfingne bîbilimik atuartitaussarĸuvdlugit.AGC 132.2

nalussûnerup ugperissapalâĸarneruvdlo târssua kigaitsumik nakimanaitsumigdlo îvangkîliup ĸáumarĸutânit taorserneĸariartorpoĸ. ilagît rûmalerissut ĸunutitsineránit aniguisitauvdlutik inuiaĸatigît svenskit aitsât taima píssauneĸartigilerdlutigdlo pingârtigilerput. Sverige nâggârtũssutsip pingârnerpâmik patdligtailissaisalusôĸ ilagilerpât. ukiut 100 ĸângiungmata inuiaĸatigît amerdlanatigdlo mána tikitdlugo sángîtsûssârsimagaluartut navianartorsiorugtorfingme — Europame kisimîtdlutik sapîserdlutik — Tyskland ukiune 30-ne sorssungnerme navianartorsiorfiungârtume ikioriartorpât. taimane Europap avangnâ tamarme pâvíkúnit ĸunutitaussugssatut íkaluarpoĸ. svenskit sákutûe táukũput Tysklandime pâvíkut sujumukarneránik unigtitsivdlutik nâggârtut — kalviníkut lutheríkutdlo — akârineĸarsínaulernigssãnik ajornarungnaersitsivdlutigdlo nunãne nâggârtũssusermik ilagsingnigfiusimassune iluarissamik gûtisiorsínautitsissut. AGC 132.3