Bung 4—Waldens Pawl (The Waldenses)

Caan reipi Pope lal sung hmuahhmuah ah khan, leilung cu thimin tuam khal sehla, thu dik meifar cu zohmanih mih theih a si dah lo. Ziangtik caan khalah Pathian hrangih tang ngam an rak um ve vivo. Hitivek mi pawl hin Bawi Khrih lawng cu Pathian le minung karlaldh palai a si ti an zum. Baibal lawng hin nunnak daan in kawhhmuh tu a si ti an zum, Sabath dik tak cu an serh thianghlim a si. Leilung minung pawlin hibang pawl parah hin ziang tluldh tarn ha leiba kan neih ti hi thangthar nonawn pawl hin kan thei ban lo. Fehsual hrimah an puh ih, an thil ti pawl tla an ngaikawi hrim ih, an nuncan pawl tla an rel sia. An ca ngan tla an kham ih, thil silolo nganah an puh ih, an siatbal sak theh. Sihmansehla, fek tein an ding ih, an pi le pu pawl ihsin an tufaa pawl tiang an zum dan cu thianghlim zet le thil a si dan ding vek ten, nonawn ra um vivo ding pawl hrangah an kawl tha vivo a si.DR 48.1

Rom a lal vanglaiih Pathian zumtu pawl thuhla cu vanah 1dm ten ngan a si ih, leiah lawngte ngan tham a um lo. A hektu pawlin an heknak ca an nganmi ti lo cu cangan hmuh ding khal a tarn lo. Rom mi pawlih ti dan cu, an thupek le an zumnak pawmpi lo tu ih hnuhma pawl hrimhrim cu thai hloh theh a si. Zumnak le ngai dan danglam a neitu hrimhrim cu minung kha si seh, canganmi kha si seh, hlohter theh hi an tumtahmi a si. Pope-in a tuahmi thurin le daan rinhlelhnak neitu pawl cu, mi turn le mi te, milian le mifarah kha si seh, thih hlawhnak a si. Hitivek ih mi an tuahmawhnak cangan pawl hrimhrim khal cu hlohter theh an turn. Pope-in khawkhantu council a ruat mi pawl khan, cabu simaw, cangan simaw, hitivek thil thu ngannak hmuahhmuah cu meisaih ur theh ding tiah thu an pe a si. Canamnak khawl tuahsuah a si hlanah cun, cabu hi malte lawng a um ih, hnawksak tham tak a si ruangah thuh a harsa zet ih, tise dingih an fialmi Rom mithlah pawl hrangah cun hmuhsuah a harsa lo.DR 48.2

Rom pawl tham banih a ummi Kohhran pawl cun buainak an hun tawng lohli thlang. Maih sia le tha theihnakih sakhawbiak zalennak cu an hun hnaihnawk thlang. Pope cun thuneihnak cu amaih duh vekin a hun nei ih, a thu vek thlun duh lo pawl cu a hun hrual taktak cun Kohhran pawl cu a kuthnuaiah an kun thliahthlo men thlang a si.DR 49.1

Mirang ramah cun, Khristian sakhua cun hram a rak bun zo a si. Mirang pawlin Khristian sakhua a um thawk lai hrawngih Thuthang Tha an rak cohlanmi kha Pope fehsualnak cun a siatsuah man ve hrih lo. Pathian a thei lotu siangpahrang pawlin Khristian an tihduhdahnak cu ram hlapi tiang a thleng ban theh a si. Himi hi Mirang ram Kohhran hmaisa pawl khan Rom hnen ihsi an laksawng comi cu a si. England-ih tiduhdahnak cu tlansanin Khristian mi tarn zet cu Scotland ram lamah an tlan ih, cutawk ihsin Thuthang Tha cun Ireland ram a thleng a si. Hibang ram hmuahhmuahah hin Thuthang Tha cu miseenpiin lungawi aipuangin an rak cohlan zul a si.DR 49.2

Saxon miphun pawlin Britain cu an va sim ih, cunah cun khawse biaknak thiamthiam cu a sang bik ah a cang sal lala. Rom nehtu pawl hrangah an sal pawlih zirhnak pawm cu tlawm thlak an ti ih, Khristain pawl hrangah cun ramlak le tiang lakah tlansuah a tul a si. Sihmansehla, tleunak cu caan rei lo te sung thuhin um khal sehla, a alh lai ringring. Kum zakhat hnuih Scotland ihsi tleunak nasa zet ra suak cun ram hla zet tiang a thleng. Ireland ram ihsiin mithianghlim Columba le a dungthlun pawl an ra suak thlang. Khristian tekdarh pawl cu Iona thliarkarah an ko khawm aw ih, cunah cun umhmun an khuar , missionary hnatuannak hmunpi ah an tuah a si. Hibang tirhthlah pawl lakah hin Baibal Sabath a ul theutu mi pakhat a um ih, cuih mi cun midang pawl tla cu a ultir hai. Iona-ah cun tlawng tla an awng ih, cu tawk ihsin Scotland ram, England ram, Germany ram, Switzerland ram le Italy ram tiangin missionary an thlah suak a si.DR 49.3

Rom cun Britain ram lamah cun a mit a hun meng ill, a kut hnuaiah ret a turn. Kum zabi paruknakah khan missionary pawl cun Saxon pawl kha Khristianah tuah dingin a zuam thawk thlang. Hibang mimawl pawl hin thuthang tha lungawi ten an rak cohlan ih, mi thawng tampi cu Rom sakhuaah an hruai thei. Nehhnuah cun Pope missionary pawl le Saxon miphun Khristainih an tuah mi pawl khan Khristian dik pawl cu harsatnak an pek. An danglamnak cu,tangdawr thei zet mi an sinak an nuncan le an cangvaih danah Pathian thu thawn a milaw zet ih; midang pawl vethung cu Pope dungthlun an sinak a langih sakhaw mi zet vek in an um ih, an ngaisang aw zet a si. Hibang Rom mithlah pawlin an tumtah bikmi cu, Khristian si pekte pawl hi Pope kha thuneitu sang bik a si ti pawm ding in an phut a si. Annih vethung cun, mi hmuahhmuah duhdawt kan duh, hmansehla Kohhranah Pope cu thuneitu sang bik a si theinak ding a um lo. Khrih dungthluntu dang pawl thotho vek loliam cun kan zoh thei lo an ti. Rom thawn pehtlaihaw dingin vawi tampi an zuam; hmansehla hi Khristian diktak pawl hin Pope dungthlun pawl titirawk dan cu mak an ti. Bawi Khrih lo cu hotu dang zohman kan thei lo an ti eu eu. Tuah cun Pope cun a zia cu a hun suah tak tak thlang ih; an hotu bik cun, “Remnak kengin hibang unau pawl hi nan rak lawm lo a siah cun, doawknak kengtu hmelhma nan hmu thlang ding. Saxon pawl nunnak lamzin kawhhmuh dingih in bawm lo a siah cun an hnen ihsiin thihnak nan hmu ding.” tiah an ti. (J.H. Merle D’Aubigne, History ofReformation of the Sixteenth Century, bk.17, ch.2). Himi hi cu hroawknak men men a si lo. Pope thuhnuaiih an pekawk thluh lai hlan loh, Britain ram sungih Kohhran a siat theh tiang in, zumnak dik neitu pawl par ah cun doawknak leh,phiarawknak le bumawknak pawl cu an hmang a si.DR 50.1

Romih a tham ban lo ram thenkhat cu kum za tarn nawn Khristian a rak si zo pawl an um ih, hibang Khristian pawl hi Pope diklo naldn a tham ban lo. Khawse bia pawl lakah an um ih, nikhua a rei hnuah cun an ti dan tla an cawng ve ih, hmansehla Baibal lawng hi sakhaw kaihhruainakah a bulhram pi a si ti an zum ih, a sung thu pawl tla tampi an thlun a si. Hibang Khristian pawl hin Pathian daan cu kumkhua hrang ding a si ti an zum ih, thukam palinak Sabath khal hi an ul a si. Hitivek zumtu pawl hi Africa ram le America ramah an um.DR 50.2

Pope hrawlhawk nak dodaltu laldh a langsar bik cu Waldens pawl hi an si. Pope-in a tohkham a hunnak ram roriah cun a dik lonak le a khawlohnak cu an dodal a si. Kum zabi tarn zet sung cu Piedmont kohhran pawl cu a dang ten an um ih, hmansehla a netnakah cun Rom cun a thu hnuaiah lut dingah a phut. Rei nawn cu an el nan, an tlin nawn lo ih, hreh cingin Pope thuhnuaiah an lut. Sihmansehla, Pope thuneihnak cu a pawm duh lo mi tampi an um lai ih, Pathian parih an rinumnak cu thlah an turn cuang lo. An sakhua cu thianghlim tak le tluangtlam zetih fehpi an turn thotho. Ticun thenawknak a hung um thlang. An umnak ram Alp tlang cu taanin an tlansuak ih, mi ramah thu dik puanzar cu an va zara si. A hrekkhat cu tlangah le lungpi le kham lakah an tlan hlo ih, cunah cun an duh danin an Pathian cu a be theu.DR 51.1

Waldens Khristian pawlin rei zet an rak hmantheu mi an sakhaw zum danih an zirh awkmi cu, Rom thurin thawn a dangaw zet a si. An sakhaw zum dan cu Pathian thu ihsin an hmuhmi a si ih, Khristian sakhaw ti dan dik tak a si. Kohhran fehsual pawl ih zum dan le ti dan thaw cun a danglam zet, hibang lothlo mi tangdawr zet pawl, leilung minung dang pawlih pal ban lonak ram rilah a um pawl, ni tin te an ran le an sabit hmuan pawl enkawl theutu pawl zum dan dik cu anmaih ruatsuah cawp kha a si lo ih, an hmuhsuah thar kha a si lo. An pi le pu pawl hnen ihsi an rocunmi a si. “Pathianin a mi thiang hnenah kumkhua daihin a pekmi zumnak thu” (Judah 3), Dungthlun pawl dam laiih an zumnak rori kha neih an turn ring ring. Khawpi pawlih bawitohkhamah a tomi si lo’n, “Nelrawnramih Kohhran” sawn cu Khrih ih Kohhran dik tak, thu dik rosunglawi, mi dang pawl hnenah zem ve dingah Pathianin a minung pawl hnenih a kawltir kha a Idlvengtu dik tak an si.DR 51.2

Rom Kohhran ihsin hi Kohhran dik an lakhranawknak san cu- Rom Kohhranin Baibal Sabath kha a huat ruangah a si. Zawlnei phuancia veldn Pope cun thu dik cu leiah a hlon a si. Pathian daan cu cembekah palbetin a um ih, daan le tidan dang tuah cawp sawn cu an uar sawn a si. Pope hnuaiih Kohhran ummi hrimhrim cu Sunday ni hi ni thianghlimih hmanter hrim an rak si. Cutivekih thil a um ruangah Pathian dungthluntu dik pawl khalin a ngaihnak an thei nawn lo. Sunday ni ul lawng cu tawk an ti hrih lo ih, Sabath ni cu borhhlawh ter dingah thu an pe. Cumi ihsi a tlan suak thei pawl lawngin hnangam ten Pathian daan cu an thlun thei a si.DR 51.3

Waldens dutch pawl hi Europe ramih Pathian Cabu letlingtu hmaisa bik laldh mi an si. Kohhran tuahthat hlan kum zabi ziangmaw zatah khan Baiabal hi anmai tongin kutih ngan mi an rak nei zo. Pathian thu dik cu hmelhem lo teih dik takih an neih ruangah mi huat an hlawh ih, tiduhdahnak khal an tuar ah a si. Rom Kohhran cu Thuphuanin Babilon khawpi suaksual a si a ti, an nunnak khal caan huamin a fehsualnak pawl cu an dodal theu. Tiduhdah an si ngai ngai cun mi hrekkhat pawl cu an dungsip ih, an zumnak dik cu mal tete’n an thlah vivo. A thenkhat lawngte cu fek zetin an ding nghet zet. Thimnak caan hmuahhmuah sungah khan Waldens mi tarn zet cun Pope lal nak cu an pawm lo ih, mithianghlim lem biaknak cu milem baiknak men fang a si tiah an pawmpi lo ih, Sabath dik tak cu an ul a si. Dodalnak harsa zet hnuai khalah an zumnak cu an kai nghet ring ring. Feipiih sun that tla an tuar ih, meisaih ur that tla an tuar, asinan Pathian thudik cu an tlan san dah lo.DR 52.1

Hmuhsuamnak le tiduhdahawknak tuartu pawl hrangah hi tlang sang pipi pawl hi ziangtik lai khalih an humhimawknak a si ih, hibang phenah hin Waldenses pawl cun relhnak tha an hmu theu a si. Thimin kulh khal sehla, hinah hin thu dik meisa cu an nung ter ringring. Thuthang Tha a simtu pawl cun kum thawngkhat lai an pi le pu pawlih zumnak cu an sim sawng vivo theu a si.DR 52.2

Pathianin a minung pawl humhimnakah a tuah sakmi tlang turn zetzet pawl tla cu an mawiin an ropi zet, thu sunglawi a kawlter thawn a hmehaw zet a si. Thu dik ruangih mai inn le lo feh santu pawl hrangah hibang tlang pawl hin Jehovah Pathian dingnak cu a danglam dah lo ti a langtir a si. An zirhawknakah tla hibang tlang pawl hi an hmang ih, danglam dah lo, pial san dah lotu le tlang vek a simi a thu, catuan daih thuthangtha pawl cu an faa le an sim theu. Pathianin tlang pawl cu nghet zetin a dingter ih, A caknak hrihrualin a tem, Pathian thiltitheinak lo cun zohmanin an unmak ita an thawn thei lo. Cubangtuldn a daan pawl cu a tuah ih, cuili daan vek cun lei le vanah ro a rel a si. Minung baan cun a minung pi pawl kai ngahin an nunnak tiang a lak sak thei ko: Hmansehla, cuih baan thiamthiam cun Jehovah ih daan thukam pakhat, tidanglam theih lomi cu a tidanglam. A duh zawng titu pawl hrangih a thukam pakhat a thai hlo thei bangtuldn, tiang pawl tla cu an umnak ita thawnin tipi sungah hlawn a duh men thei a si. Pathian daan parih rinumnak thawn, Pathian hna tuantu pawl cu a thawn theih lomi tiang pawl vekin fek zetih um ding a si.DR 52.3

Tiang sang pipi, phairawn kulhtu pawl cun Pathian huham a nasat zia an tilang, Pathianin a minung le pawl humhim a duh zia tilangtu an si. Hibangih tawivak rero mi pawl hin, Jehovah-in a umpi zia tilangtu, tiang pawl hi an ngaina zet a si. Mivakvai an si ih, an khawsakdan cu harsa zet hmansehla an pawn a tarn dah lo ih, tiang lak umhar nak hmunah hin umkhal hai sehla, an um a har dah fawn lo. Minung pawl thinhengnak le tiduhdahnak ihsi an himnak dingah Pathianin a rak tuah sak a si ruangah hin, a parah an lung a awi ngaingai. Amai duhdan vek ih Pathian biaknak zalennak cu an neih ruangah hin an lung a ngawi ngaingai fawn a si. An ral pawlin an hung dum tikah hibang tiang pawl hi anmah humhimtu tha a rak si. Kham sang pipi zim ihsi tlan Pathian thangthatnak thu an sam rual ih, thangthatnak hla pawl an sak tla cu Rom ralkap pawl hmanin an daiter thei lo.DR 53.1

Hibang Bawi Khrih thluntu pawl khawsak nun dan cu a thianghlim ih, a tluangtlam, thungai thlakih ti taknak thinlung an nei a si. Thu dik cu an ram pawl, an inn pawl, an hawipitha pawl, an laicin unau pawl le anmaih nunnak hnak hmanin an ngaisang sawn a si. Hivek thu hi an nauhak pawl thinlungah tuh nghet an turn. Mino pawl cu an tette ihsin Pathian thu an zirh ih, Pathian daan cu tihzah dingah an zirh theu a si. Pathian Cabu tla hi malte hmansehla, a thu cu zoh loin sim thei theh dingin an zirh ih, mi tarn zet cun Thukam Hlun le Thar sungih thuhla pawl cu sau zetzet zoh lo’n an sal thei theh a si. An sehvel ih thil mawi a phunphun an hmuhmi le ni tinte Pathian malsawmnak an comi pawl cun Pathian a theih ter ring ring a si. Pathian cu nunnawmnak le duhsaknak a petu a si ruangah a parah lungawi thiam dingin an tefaa pawl cu an zirh theu.DR 53.2

Nu le pa pawl cun an fate pawl cu duat zet hman sehla, faa le pawl duhdawt dan khal an thiam , an duh dan dan ih tlantir men an siang lo. Har sat buainak a phunphun, martar thihnak tiang kha an hmaikaah a um thei ringringmi a si. An nauhak lai ihsin paean dan pawl le thu awi dan pawl tla an zirhaw ih, mahteih thil tul ruat thiam ding le tuamhlawmawk dan pawl tla an zirh a si. An nauhak lai ihsin mawhphurhnak lak dan pawl, tong thlahdah loih um dan pawl, dai teih umih thinfual zetih um a tangkai dan pawl tiang an zirh theh a si. An ral pawl theih dingah tong kam khat thlahdah pang ruangah unau pawl tampi tiang thihnak a thlen thei. Cinghniain a sa keu ding a pel vekin thu dik huatu pawl cun sakhaw zalennak thuhla rel tu pawl cu an dum thlun ringring.DR 54.1

Waldens pawl hin thu dik cu an duh ruangah leitlun thilih an hlawknak ding pawl cu an tlansan theu ih, ni tin ei khawp fang tuan suahnak dingah thlanhri luangin sunvu hna an tuan a tul a si. Tlangramih leileh theinak um sun pawl cu thazetin an tuan ih, horkuam le tiang par ram siaah thlai rah seng ding cu an nei thei vivo. Nauhak pawl hnenah an roneihmi thil thenkhat pawl parah renawk dan le supawk dan hi an zirh. Thununawknak hi nun felnak dingah Pathianin a ruatmi a si ih, kut hnatuan ih eihawl ding in leh, zumnak tha neih lawng hi kan mamawh mi a si tiin an zirh aw. An harsazet nan, harhdamnak tha an neih ih, minung hrangih thupi bik a si ti an zir suak theinak dingah Pathianin zirnak tlawng a tuah sak a si. Tleirawl pawl tlain hna harsa tuan le thil har tuar cu a kelah an neih ve ih, fimnak le ruahthiamnak khal an thlahthlam lo. An thazang cahnak le an thiltitheinak hmuahhmuah cu Pathianin a pekmi a si ih, a rawngbawlnak dingah puitlin sohter vivo ding a si ti cu an zirh aw theu.DR 54.2

Vaudois Kohhran pawl cu an nun thianghlim le tluangtlam danah Dungthluntu pawl dam laiih Kohhran vek kha an si. Pope le a milian pawlih lalnak hi an pawm lo. Baibal lawng hi a cungnung bik le dik bikah an pawm. An pastor pawl tlain Rom puithiam, ret sangaw tuk pawl ti dan cawng lo’n, rawngbawlsakmi si lo’n rawngbawl dingih rami an Bawipaih ti dan sawn cu an thlun. An tuu pawl an cawm ill, tlimno hmunah an hruai theu. Uanthuannaldn a tham ban lonakah le nawmnak lam thilin a tawh ban lonakah miseenpi khawmnak an tuah theu. Bialdnn sunglawi zetzet ah an khawmaw lo, tlang sang daihnem le horkuam pawlah le, an thlaphan laiah cun lungpi karlakah tla an khawmaw theu ih, cunah cun Bawi Khrih ih mirinum pawl cun Pathian thu dik an sim ih, mipi pawl cun an ngai theu a si. Pastor pawl tla cun Thuthang Tha sim lawng cu an hna a si loih, damlo pawl an vehvai ih, nauhak pawl cu Pathian thu an zirh ih, thil tisual pawl cu nun an sim ih, thubuai pawl tla an rem sak theu. Thinlung hmunkhat ten duhdawtawknak cu an upat a si. Tihding a umlo laiah cun mipi pawlih thil pekmi an ring. Sihmansehla, deu thlam tuahtu Paul vekin kutthiam ziang tal simaw an zir fingfing ih, a tul tikah mah le mah cawmawk theinak dingah a si.DR 54.3

Mino pawl cun an Pastor pawl hnenin thiamnak an zir theu. Thil phunphun zir khal hai sehla, an zirmi thupi bik cu Baibal a si. Matthai ih cangan pawl, Johan ih cangan pawl le cakuat pawl tla cu zoh lo’n an sim thei theh. Pathian cabu tla cu an ngan sal vivo. Cubangih an ngan nawn salmi pawl cu Pathian Bible a si ih, thu pawimawh dangdang hril khawmmi an si, A hrilhfiah thiam pawlin a hrilhfiahnak tluangtlam te te’n an ngan bet ve. Pathian hnaldh cungnung sawnah mah le mah thangthatawk a tumtu Rom pawlih thurin dik lo pawl hmangin khuh hlo zo mi, Pathian thu dik cu hlo lo ten an rak kilkhawi thei hi thil maksak tak a si.DR 55.1

Ning lo le cau loin lei khur thim lakah far vangin Pathian Thu Thianghlim cu a bung le a cang te te thawn an ngan rero theu. Annih pawlih nasa zetih zuamih an tuan ruangah hin minung hrangih Pathian duh zawng phuanmi cu, sui tha vekin a hung tleu thei thlang a si. Harnak sungih an tuanmi rah a tleu danzia le, a fianzia le, a huham nasatzia pawl cu a taunt pawl lawngih theih theih a si. Hitivekih zuam zetih hna a tuantu pawl hi vancungmi pawlin kilvengin an rak kulh thepthep ringring a si.DR 55.2

Satan cun Pathian thu dik cu, dik lonak pawl, thurin dik lo pawl le zahumnak pawl hnuaiah phun dingin Pope cun puithiam pawl le a milian pawl cu a forh; hmansehla hitivek thimnak caan sung hmuahhmuahah hin zohman ih tham balh lo in an rak kil him hi thil maksak ngaingai a si. Minung hminsinnak si loin, Pathian hminsinnak a keng a si. Pathian thu tluangtlam le theihthiam awl zet pawl mitter dingah Rom minung pawl cun bang khal thei lo in, a kalh zawng lawnglawngin thu an tuah. Sihmansehla, tipi fawn parih lawngpi feh vekin, Pathian thu cu siatsuah tumnak le donak tifawn le thlipi khalin a tipil thei hrimhrim lo a si. Lei hnuaiah hmuh theih loin sui le ngun a phumaw bangin, Pathian Cabu Thianghlim hi thu dik robawm a si ih, ngunngaih le tardawrnak thawn thlacam nak thawn a siartu pawl lawngih hmuh theihin a um. Pathianin Baibal hi minung pawl zir dingah a ruatmi a si ih, nauhak lai, tleirawl lai le pitlin hnu tiangin ziangtik lai khalah ngun zetih zir ding a si. A thu pawl hi Pathianin amah fiang ten an theih theinak dingah minung pawl a pekmi a si. Thu dik theih suahmi pohpoh cu, cabu a umtertu Pathian mizia langnak a si. Pathian thu hi ruat ih zir hi a tuahtu Pathian thawn neihawzet ih pawlawknak ah Pathian ruatmi a si ih, a duh zawng an theih fiang bet sinsinnak ding khalah a si. Pathian le minung biak awk nak cabu khal a si fawn.DR 55.3

Waldens pawl cun Bawipa tihzah cu fimnak hram a si ti cu an zum nan, an thinlung a kauh sinsin nakah le thuhla an theih kaunak ding ah tiin an umnak ram leeng lam minung pawl lakih khawsak ih, mi dang pawl um daan le khawsak dan an theih a thupi a si ti an thei. An umnak tlangram tlawng ihsin France ram le Italy ramih zirnak hmunah feh dingin, an tleirawl thenkhat cu an thlah ih, an umnak hmun Alp ih an zir mi lawng si lo in, zir ding dang le ruah ding dang kau sawn a um ruangah a si. Hitivekih tleirawl pawl an thlah mi pawl in tukforhnak tampi an va tong theu, mi nun sualnak pawl tla an hmu ih, Satan ih dungthlun hrawkhrawl pawl, zum dan dik lo, a dik vek ih a rel tu pawl le bumnak tihnung pawl tla an tong a si. Sihmansehla, an nauhak lai ihsin an thil rak zirciami pawl cu hivek tikcu caan hrang dingah a rak si.DR 56.1

An va fehnak tlawngah cun an thuthup cu zohman an sim ding a si lo. An hnipuan pawl cu an rosunglawi bik an Pathian Cabu thupnak dingih an thit ciami a si. Hivek cabu pawl hi kum tampi harsa zetih an rak tuan suahmi a si ih, an fehnak Idpah an keng vivo ih, thupek a pawm duhtu dingih an theihmi pawl cu, hmuh thei mai dingin an cabu hrekkhat cu an ret ih, tikcu remcangah zohmanih rinhlelh kai lo dingin fimkhur ten an tuah a tul a si. An nu le pawl ih kawngpi parih an um lai ihsin, Waldenses tleirawl pawl cu hitivek ti thiam dingih zirh thehmi an si ruangah an tuah dan ding pawl cu thiamzet le rinum zetin an ti theu. Hitiveldn an zirnak hmunih mi tampi cu lamzin dikah an hruai thei ih, ziangmaw caanah cun an tlawng pumpi cu an zirhnaldn a fansuak thei a si. Pope hotu pawl in a ra suahnak cu hawl mengmang kha sehla an hmu suak thei cuang lo.DR 56.2

Khristian thinlung cu missionary thinlung a si. Mi piangthar pawl cun a hmaisa bikah Rundamtu hnenah mi dang pawl hruai ve hi an cak zet theu. Vaudois Khristian pawl thinlung khal cutivek cu a si. Anmai Kohhran sung ah zumnak cu thianghlim zetih an vawn that ih hleiah Pathianin thil dang pawl tla tuan dingah in phut a si tinak thinlung an nei ih; thimsungih a um mi pawl tleunak pe dingah a bul tumtu an si an thei aw ih, Pathian thiltitheinak rinsanin Rom-ih a mi hremnak thirhri cu catter dingah tan an la a si. Vaudois pawl hnenih rawngbawltu pawl cu a hmaisa bikah missionary an tuantir ta phawt ih, zo khal rawngbawlnak hnatuan a tumtah mi cu thil cincang theihnakah tirhkoh hna an tuan ta ding a si. Anmai ramah Kohhran an enkawl thei hlanah a mal bik kum thum sung cu field-ah hna an tuan ta ding a si. Rawngbawl an tan isin mai nunnawmnak cu taanin an pumpekawk a tul hmaisa. Hitivek hi tikcu harsat lai caanih Pastor pawl hrangih thil zir ding tha zet a si. Pathian hna tuan dingih nemgheh zomi pawl cun, leilung daanih lennak le sunglawinak pawl si lo’n, bangthlak zet le tihnung lakih, martarih thihnak tiang an tawng thei a si tih hi an thei fiang zet a si. Bawi Jesuhin a dungthlun pawl a thlah bangin, missionary pawl cu pahnih vivoih kopaw in an feh ih, pakhat sawn cu thil umdan rak thei cia zo a si ding ih, cumi cun mi thar cu a kaihruaiin a zirh ding si , mi thar sawn khalin a hlun sawn thusim cu a thlun ding a si. Himi mi pahnih te hi thlunaw ring ring ding an si lo ih, thlacam ding le thu rawnawk tul tik lawngah an um tiang theu ih, zumnak thazang pakhat le pakhat an peaw theu ding a si.DR 57.1

A thawk ihsin an ti ding an phuang mai a siah cun an hlawhsam ding a si. Curuangah an thil tumtah mi cu an umpi men men theu. Rawngbawltu ipiangin kutthilthiam ziang simaw tal cu an nei fingfing ih, missionary tuantu pawl cun hna dang tuanin an thil tummi taktak cu an thup theu. Dannaran cun, dawrkai hna pawl simaw, sumdawng phah ih inntin pal si maw an tuah. ” Puu pat le lungmankhung ih tuahmi thilri pawl, thil mawi tlesep pawl le thil dang, cutawk hmun ih minung pawl neih lomi, lam hla zet ita lei tul ding pawl kha an zuar theu a si. Missionary vek cun feh hai sehla miin an rak hnon ding ruangah, sumdawng vekih an vah tikah cun minung pawlin an rak lawm thei a si. (Wylie, bk.l, ch.7). Ziangtik khalah siseh Pathian hnenah an thinlung cu an ret ringring ih, leilung thil hnaldh sunglawi sawn, van lam ro sunglawi cu midang an pek theinak dingah fimnak dilin thla an cam ringring theu. An zaten a thupin Baibal cu an keng fingfing ih, hrekkhat cun Baibal thu thenkhatih nganmi pawl tla an keng. Caan remcang an hmuh ipiang ah an thil ra leitu pawl kha Baibal cu hmuhin a duh tu hnenah Baibal thu cu an fah theu.DR 57.2

Hibang missionary pawl hin an umnak tiang hram hmunrawn velah hna an hun tuan thok ih, an pal kau sin sin theu.Kedam kha hruk lo’n hnipuansia an hruhih, an Bawipaih hnatuantu ti theih theihin khawpi zet zet tla feh tlangin ram hla pi pi an thleng theu. An fehnak kipah cun an thlaici tha kenmi cu an tuh vivo ih, an dungthlunin Kohhran thar cu a rung ding vivo theu ih, martar pawl thiisen cun thu dik cu a au suahpi a si. Bawipai ni ah cun, hibang mirinum pawl tuan bang nak hruangah thlarau rah pawl cu a laangter leh ko ding. A laangpangin aupi lo hmansehla Pathian thu cun a fang suak theh ih, mi tampiin an rak co ve thlang a si.DR 58.1

Waldens pawl hin Baibal cu tuihlan minung pawl Pathianin a rak Idlkawi daan ngaannak cabu vek men le tulai minung pawlih khawsak daan ding pawl le thil tidaan siatter nak menah an ruat ve lo. Nehhnuih hlohralnak le sunlawinak a ra um dingmi langtertu dingah an zum fawn a si. Thil hmuah hmuah tawpnak caan cu a hla nawn lo dingah an zum, mitthli thawih thlacamnak cun an thinlung a neh zet a si. Rundamnak thu mi dang hnenih theihtir ve cu an covo hrim hrim a si ti an thei fawn. Pathian cabu sungah hin rundamnak hrang ih a thil tuahmi pawl le, hnangamnak pawl cu an hmu a si. Tleunak cun an thinlung theihthiamnak cu a hun kah eng ih, an thinlungah lungawinak a hun neihtir tikah cun, Pope dik lonak thimlakih a tomi pawl khal cu tleunak pek an cak thei ngai ngai a si.DR 58.2

Pope le a puithiam pawl zirhnak hnuaiah cun, mi tampi an sual ngaidamnak hmu dingah an pumsa cu na pi pi’n an sawisa theu ti cu an thei. Thil tha tuah ruangih rundam si thei dingah an zirhaw a si, mah le mah an zohawk tikah cun an thinlungin sualzia cu an thei aw fawn si, Pathian thinhengnak hnuaiah an um khal cu an theiaw fawn ih, an nun le an pumsa pawl cu harsatnak an pekaw rero nan hnangmanak zianghman an hmu cuang lo. Cuti vek ruahnak neitu pawl cu Rom thurin cun a teembet a si. Mi tampiin mai rualpi tha le sungkhat pawl taan tain, an nun sung caan hmuah hmuah cu convent innkhaan sungah an hmang cem theu. Mi tampi cun thinlung hnangamnak cu, rawl ul tarn, taksa hreumternak, zanlai thlacam, rei pipi hmun hnawng daiih bawh, hmun thianghlim palih rei pi pi vaum, sualsirnak tilannakah reipipi rawnl ulh le tihrehumawknak pawl thawn an hawl theu nan, an hmu cuang lo. Sual theihsuahawknak ruangih mangbangin, Pathian thinhengnak ra thleng ding cu tih zetin mi tampiin an tuar ih, an pumsain a daih lo tikah cun beiseinak le tleunak malte hman cu ngah lo’n thlanmualah an liam theu.DR 59.1

Waldens pawl cun hiveldh thlarau riilrawng le tihal pawl hrangah hin nunnak saang cu pek an duh zet ih, Pathian thukam hnangmannak thucah cu sim an duh ih, Bawi Khrihah lawng hitivek hnangamnak hi a ngah theih a si ti thu sim an cak nasa. Thil tha tuahmi hin Pathian daan bawhsiatnak ihsin in rundam thei ti thurin cu, tansan dik lo ihsi ra suak a si ti tla an thei. Rundamnak ah minung thil tha tuahmi parih a thumawk cun Bawi Khrihih duhdawtnak sim cawk lo hmuh theinak ding hi a donkham a si. Minung pawl hin Pathian hnenah zianghman uar ding kan nei lo ihruangah, Bawi Jesuh cu minung pawl sual thawinak hrangah a thi a si. Khenbet zomi a thosal Rundamtu Bawipaih thil tha tuahmi sawnah hin Khristian sakhua cu a thumawmi a si. Kan nunnakin Bawi Khrih a rinsan daan le Bawi Khrih a pehtlai daan cu kan kutke pawlin kan ruangpi a pehtlaih daan le thing nghe pawlin a kungpi a pehawk daan vek hi a si ding a si.DR 59.2

Pope le a dungthlun pawl zirhnak hin cun Pathian le Bawi Jesuh um daan cu thur zet, siakha zet, nelum lo zet si vekin minung pawl cu an zumter theu. Rumdamtu cu minung sualah a tlu zo pawl parah zaangfahnak zianghman nei lo veldn an laantir theu ih, curuangah mi sual cun puithiam pawl le mithianghlim pawlin dilpi an mamawh theu. Pathian thuin an thinlung a tleutermi pawl kha cun, hibang pawl hnenah hin Bawi Jesuh cu mi zaangfah thei zet, duhdawtnakih a khatmi Rundamtu, thlirin mi hmuah hmuah an sual phurrit le an mangbangnak hmuah hmuah le an cahlonak pawl thawn a hnenah feh dingin sawmtu a si zia sim an cak zet theu a si. Pathian thukam an hmuhnak ding ih donkhamtu Setanin hnawmhnawk a ret mi pawl cu thenfai an cak zet theu, Pathian hnen an rat ih, an sual thupha cawi ih hnangamnak le ngaidamnak an ngah theinak dingah.DR 59.3

A thei duhtu pawl hnenah cun Vaudois missionary pawl cun Thuthang Tha cu an phuang vivo. Pathian thu thenkhat ngunngaih zetih an ngaan suahmi pawl cu an hun phawrh ih, misual si a theiaw pawl hnenah beiseinak thu thar an hun thlen thei cu an hlimnak bik a si ih; annih kha cun Pathian cu phulak hmang, phu la dingih ralringaw ring ring vekin an rak ruat theu fawn si. Thilhthiamin, mitthli thawn, misual hrangih beisei nak thukam pawl cu an unau pawl cun an hun sim ih. Cutivekin thutak tleu cun thimnak mero cu a hun sem kiang ih, Dingfelnak ni suak cun an thinlung cu a hun kah eng ih, cuih tleu cun damnak a pe theu. Pathian thu thenkhat cu a rak ngaitu pawlin theih leh sal an cak ruangah siar non rero a tul theu a si. An thei dik ngai ngai maw ti an theih duh ruangah a si. “A Fapa Jesuh ih thisenin kan sualnak hmuah hmuah a tlengfai a si.” (1 Johan 1:7) ti le “Moses- in nelrawnah fung parih dar rul a thlai bangtukin Milai Fapa khal thlai a si ve ding; cuti cun amah a zumtu hmuah hmuah cu kumkhua nunnak an ngah ding.” (Johan 3:14,15) ti pawl hi siar non tarn bik pawl an si.DR 60.1

Rom pawl thu sim nahmuah cu mi pawlin an zum lo. Misual aiah minung simaw, vancungmi simawin an ngensak hi zianghman a si lo ti an thei. Tleunak dik taldn an thinlung a kah tikah cun, “Jesuh Khrih cu ka Puithiam, a thisen cu ka thawiawknak, a biaktheng cu ka sual thupha cawinak a si,” tiin an ra au suak theu. Bawi Jesuhih thiltitheinakah thumawin, “Zumnak lo cun amaih lawm zawng si theinak ding zianghman a um lo,” (Hebru 11:6), “Leilung pumpulukah hin minung pekmi hmin lakah, in rumdamtu ding hmin dang hrim hrim a um lo.” tiin an ti theu.DR 60.2

Rundamtuih duhdawtnak a lak men si lo dingah, hibang pawl thlemnak thlipi nuai ih a um mi pawl hrangah hin theihthiam cawk ding a si lo. Sihmansehla, Rundamtuih duhdawtnak an theih fiangih, hnangamnak an neih ih, tleunak nasa zetin a hun kah tikah cun, vanah um vekin an theiaw theu a si. An kutin Bawi Khrih cu nghet zetin an pawk ih, an ke cu catuan lungpi parah a thumaw a si. Thih tihnak hmuah hmuah a hlo theh. An tlentuih hmin an sunglawitir theinak ding a si phawtah cun thawnginn tan le meipiih rawh si cu an hriil sawn a si.DR 61.1

Hmun fianrialah cun an Baibal pawl cu an phawrh ih, tleunak le thu dik a thei duhtu pawl hnenah an siar ih, a canglen mi pakhat lawng hnenah, a laklen mi tampi hnenah an siar theu. A ngaitu pawl cun mak an ti zet ih, tha tla an ti zet theu ruangah, rundamnak thuthangtha cu fiang zetih an sim thei laihlanlo cawl riai loih a siar rero caan tla a tampi. Hitivekin thusuhnak pawl an tuah theu: Ka thil pekmi teh hi Pathianin a cohlang duh ve pei maw? Ka sualnak teh hi i ngaidam ve duh pei maw? Hibang thusuhnak pawl thu sannak dingih an siar theumi cu: “Nannih thil rit a phurmi le zonzaih a tuar pawl, ka hnenah ra uh, colhdamnak ka lo pe ding.” timi hi a si. (Matthai 11:28).DR 61.2

An zumnaldn Pathian thukam pawl cu a kaih ngheh hnuah cun, lungawinak le au thawm a hung suak theu ih, “Sakhaw hmun vapalih caan rei pipi caam a tul nawn lo, thlaan thianghlim vapalih hla pipi har zetih vafeh tla a tul nawn lo. Bawi Jesuh hnenah ka sualnak thawn ka feh sawn ding ih, sualsirtuih thlacamnak cu a hnong ve dah lo. ‘Na sualnak ngaithiam a si zo,’ ka sualnak, keimaih sualnak rori khal ngaidam a sizo’ tiin.DR 61.3

Lungawinaldn an thinking cu a khat theh ih, lungawithu rel in Bawi Jesuh cu an thangthat a si. Hitivek mi le lungawi pawl hi, nunnak lamzin dik tak an hmuh thu le an thil thar theihmi cu an tithei tawldn sim sawng ve ding le tleunak cu karhtir dingah maih inn lamah an tlan kir sal theu. Pathian thu ah hi thiltitheinak mak tak a um ih, cuih thu thiltithei cun thutak ngainatu pawl thinlungah thu a sim theu. Pathian aw rori a si ihruangah a theituih thinlung cu a tham lo thei lo a si.DR 61.4

Thutak tirhthlah cu a feh tumnak lamah cun a feh vivo ko. Sihmansehla, reipi sung cu a tangdawr nak, a thutakzia pawl, a thahnemngai zia pawl cu mi pawlin rel nuam an ti bikmi a si. A ngaitu pawl cun khawitawk lam ihsi ra so a si ti le khawi lamah a feh ding ti vek an sut dah lo. A thu rel cu mak an ti ih, a nehhnu ah hlimnak le lawmnakih an khah theu ruangah, cutivek thil suh nakcang kha zohmanin an rak thiam theu lo a si. “Kan inn lamah tla ra leeng ve awla” tiih an sawn tikah “Tuu pawl ka hawl ding.” Tiin a sawn theu. Vancungih vanmi si hmang tiin an ruat theu.DR 62.1

Hitivek thutak tirhthlah hi an hmu mai mai dah nawn lo. Ram dangah a feh maw si, silolen khawitawk theih dah lo thawnginn vekah an thlak maw si, a silolen khawi tawkah simaw martar thihnak tongin a ruh ro lawng men a um thlang tla a si men thei. Sihmansehla, a thu taan ta mi cu hlohral theih dingmi a si lo, mi thinlungah hna a tuan ih, a tuansuah hi a nasat daan cu thuthen niara thlen tik lawngah kan theih thei ding a si.DR 62.2

Waldens missionary pawl hin Setanih uknak ram cu an siim ih, thim thiltitheihnak khal a rak ralringaw ve. Thutak tihmasawnnak dingih an tuanmi poh poh cu sualnak lalpa cun a rak thlingthla ve ring ring ih, a dungthluntu pawl tla cu a rak cangvai ve. Pope ih upa pawl tla an lung a phang ve thlang. Hi mi nauta pawl, mi vakvai pawl hna tuan hin an hnatuan pawl cu a hun tikhawlo zik thlangin an thei. Thudik tleu cu mit loih a tleu ring ring ahcun, diklonak mero pawl khuh hlotu kha a hloter theh ding ih, mi thinlung cu Pathian lam ah a hawi ding ih, a netnak ahcun Rom lalnak cu a siattir teng teng ding a si.DR 62.3

Hlanlai Kohhran pawl zumnak nghetzet a neitu an rak um ruangah, Rom fehsualnak cu a langter. Curuangah huatnak le tiduhdahnak cu a ra thlentir a si. Pathuan cabu thu an thlah duh riai lonak pawl tla cu, Rom ngaidanah cun thil sual, thil ngaih lo zawng tak a si. Ticun leilung parih ta cu hlon hloh theh an turn a si. Cun Pathian mi pawl cu an umnak tlangramih an inn pawl tiangin a ra luhkhum a si. An thuhla thennak pawl cu mawh tuarter teng teng dingin an dungthlunin thuthentu pawlin an dum thlun a si. Kainin a thahmi Abel ih thisen a luang vek kha a thlengter sal la la a si.DR 62.4

An ram thatha tla cu an tisiat sak theh ill, an inn le an bialdnn pawl tla an siat sak theh. Lo tha zet zet le mi law mi tluangtlam pawl umnak hmun pawl tla cu ramlak ah an canter theh a si. Sahrang thisen a ei zo tu cu a zawngsang sinsin vekin, Pope le upa pawl cun minung tuarnak pawl an hmuh tikah cun an thin a za deuh deuh. Hibang zumnak dik kengtu pawl cu tlangah an dawi hlo theh ih, an relhnak horkuam hmuah hmuah tiangin an luhhnawh ih, an khawrhfai theh cun, ramtupi pawl le lungpi le khamrang pawl cu an relhnak neihumsun a si.DR 63.1

Thiamlo an pekmi pawlih nuncan an hun zoh tikah, an hmelma pawl khal in soiselnak ding an thei lo. Mi pawi khawih lo, um men men le sakhaw mi zet an rak si. An sualnak turn bik ih an theihmi cu Pope thu vekin Pathian an biak lomi hi a si bik. Hi thiltisualnak ruangah hin mualphonak phunldp, deusawhnak pawl le sawisakawknak a phun phun, khawsia le minung mithmuh ih thil hrehum bik cu an parah a ra thleng a si.DR 63.2

Thawkkhat lai ah, Romin a mi huat zawng cimihter theh a turn lai caanah khan, Pope cun thupek a suah. Hibang pawl hi Kohhran fehsual, Kohhran hnawkhnaitu ah puhin, rawt theh dingin thu a pe a si. Himi a thu suahah hin, mi zee, rinum lo le buainak suaktertu ah puh lo’n, sakhaw mi le mithianghlim vekih an laannak hin “Tuu hruang dik taldh a ummi pawl” an thlemthlu theu tiin a ti. Curuangah cun Pope thusuah cun; “Cutivek misual pawl, miphun borhhlawhtertu le mi deusawh hmang pawl cu an sirawk sal lo a siah cun tur a neimi rul vekin sut dip theh ding a si,” tiin thu a pe. (Wylie, bk. 16, eh. 1). Hi mi puarthaupa hin himi thupek pawl hi aman a tong ve leh ding ti a thei pei maw? Van cabu sungah a ngaanaw theh ih, thuthen ni ahcun a tong ve leh ding ti a thei tak pei maw? “Hi ka unau pawl lakah nauta bik parah nan tuahmi cu ka parah nan tuah a si.” tiin Jesuhin a ti. (Matthai 25:40).DR 63.3

Himi thupek hin kohhran member pawl hmuah hmuah cu tangtlang ih hi fehsual an timi pawl hi do dingah a ko. Hi hna tuksumza hi minung pawlin tuan an cak theinakdingah, a thu suah ahcun, “Kohhran cun a hremnak hmuah hmuah ihsin a ngaithiam ih; hi doawknakih a tel tu cu sesamih thu an tiam- kamnak hmuah hmuah ihsin a ngaidam; daan lo veldh sumpai, inn le lo an neih pawl tla cu daan veldh an neih mi ah a caanter, fehsual pawl thattu hmuah hmuah cu ngaidamnak a tiam fawn ih; Vaudois pawl thawih thukamnak hmuah hmuah cu a hlit theh sal ih, an hnenum pawl tla cu suah thluh dingah thu a pe. Zohman bomnak pek a siang lo ih, an sumsaw pawl tla cu zo khalin lonsak sian a si.” (Wylie, bk. 16, ch. 1). Himi thupek hmuh thei lomi, thuneihnak ihsi a ra suakmi aw hi Bawi Khrih ih aw si lo’n, dragon rulpi hrum awn a si sawn.DR 63.4

Pope dungthlun pawl hi cun Pathian daan thawn milawin an nuncan hi an tuah lo ding, an mai rilrem zawng in an tuah cop sawn a si. Rom thupek a si ruangah hin mi hmuah hmuah thluntir theh an turn. Siatnak tuksumza cu a ra thleng thlang. Puithiam pawl le Pope thinlung dik lo pawl cun, Setanin tuah a duhmi tak cu an hun puitlin ta. An nuncanah cun zaangfahnaldn hmun a co lo. Jesuh khenbeh duhnak vek nun, Dungthlun pawl thah duhnak nun, mirinum pawl thisenih ti hal Nero nun daan pawl kha a hung suak sal thlang a si. Pathuan duhdawtmi pawl cu leilung par ihsin thah hloh theh an turn a si.DR 64.1

Pathian ih minung pawlin, kum zabi tarn ngai ngai an parih ra thlengmi harsatnak pawl, pacang zet le thinlung fek zetih an rak tuarnak pawl hin an Rundamtu Bawipa cu an thangthat a si. Doawknak maksak cu an parah ra thlengin, minung tiih mawi lo ngai ngai kutthlaknak le sahtanawknak pawl cu tuar khal hai sehla, Thuthang Tha karhter dingah missionary hnatuan hi an thulh cuang hrim hrim lo. An ral pawlin thah tumin an dum ih, hmansehla an thisen cu an thlaici tuh a cawmtu ruah ti tha a rak si sawn ih, rah tampi a suahtir theu sawn a si.DR 64.2

Hitivek hin, Waldens pawl hin Luther pawl vek an suah hlan khuapi ah Pathian hrangah an rak tang nasa zo a si. Ram tampiah an feh darh ih, Wycliffe ih caan ihsi rakum thawkzo mi tuahthatnak (reformation) thlaici cu an rak tuh zo ih, Luther ih caan ah cun a hung karh sin sin a si. “Pathian thu le Jesuh Khrih ih phuanmi thutak,“(Thuphuan 1:9) hrangah ziang khal a tuar ngamtu pawl cun caan cem tiangin thutak hi an fehpi vivo ding aDR 65.1