Bung 13—Netherlands Le Scandinavia (The Netherlands and Scandinavia)

Netherland ramah cun hlan pi ihsin Pope Lai tuknak cun do nak atong zo. Lutherih hlan kum 700 laiah khan Bishop pahnih cun tih riai lo’n Pope cu an rak khing dah zo. Hi Bishop pahnih hi Romah palaiih feh mi an si. Pope thuneih daan dik tak cu an thei suak: Pathian cun, “a lalnu le a kawppi Kohhran cu a tuah ding ih, a sungkua hrangah catuan daih puarkhawp a tuah sak ih, cuai dah lo thuam a pe ih, catuan daih lai lukhum le lai theineihnak a pe ih, hi hmuahhmuah hi rukru vekin na hlawkpi a si. Pathian Temple-ah umhmun na khuar ih, Tuu khaltu si lo’n, cinghnia na si sawn. Hruaitu lu bik na si ti zumnak in pe ih, sihmansehla, mi sual lutuk vek men na si fawn. Siahhlawhih siahhlawh sin na tiaw ih, asinan, lai bik laldh lai bik si na turn a si. Pathian thupek cu hmuhsuam umah na tuah a si. Leilung pum huapin Thlarau Thianghlim cu bialdnn hmuahhmuah a saktu a si. A mi le sa kan sinak, kan Pathian Khawpi cun van hmun hmuahhmuah a huap theh. Zawlnei thianghlim pawlih Babulon an ti hnaldn a turn sawn. Cui Babulon khua cun Pathian khawpiah a ruataw ih, van khua vekin a ruataw fawn, a fimnak cu tawp nei lo tiin a uangthuangaw ih, a netnakah cun, ‘thil dik lo ka tuah dah lo ih, ziangtikah hman ka tuah dah fawn lo ding’ a hun ti bet sapbai” tiin thuthen nak ah an suah pi a si. Gerard Brandtf History of the Reformation in and About the countries, b.,ch.6) Himi dodalnak sunzawm dingin mi tampi an hung suak lai. Cumi pawl cu ram hranhranih um pawl, hmin hranhran pu sikhalhaisehla, Vaudois Missionary (Waldenses) pawl nuncan nei mi an si ih, ram Idpah Thuthang Tha an phuang theu. Netherland (Holland) ram khal a ra thleng ve. An thurin cu a darh cak zet. Waldeness pawl Baibal kha an tong (Dutch)in a then a zar an letling. Hlawknak turn zet a um. capoh hnihsuak a um lo ih, thuanthu menmen a um fawn lo. Thu lolam men a um lo ih, bumawknak thu khal a um lo, thu dik hlir a si; khawi tawk tawkah simaw cun thu harsa cu a um tak nan, sihmansehla a tha le a thianghlim, tlan thling le a mawi cu awlsam ten hmuhsuah theih a si.” an ti. Hitivekin kum zabi 12 nakah zum daan dik hlun ngainatu pawlin an rak ngan dah a si.DR 202.1

Rom tiduhdahnak cu a tanpi tu sikhalsehla, meipi le hremawknak lakah khal, zumtu pawl cu an karh sinsin. Sakhaw thilah Baibal lawng hi thu dikih rin ngam a si. “Zum dingin zohman tihrim ding a si lo ih, thu simin an thinking hmin ding a si.” tiin an ti. Martyn ( Vol. 2, p.87) DR 203.1

Netherland ramah hin Lutherih zirtirnak cu lei thaah an tla ih, mi rinum zetzet an ra suak vivo ih, Thuthang Tha cu an thehdarh hai a si. Netherland ramkulh pakhat ihsin Menno Simons a hung suak. Roman Catholic zirtirnakih ca zirthiam a si ih, an puithiamah nemngheh a si. Baibal thu hrimhrim theih a nei lo. Bawipa Zanriahih saangreu cu Khrihih tisa ngaingaiah a cang ih, sabitti tla a thisen ngaingaiah a cang tiih an rin dan cu, rinhlelhnak a nei a si. Satanih fawrhnakah a ruat ih, thlacam le thuphacawiih fihlimtir a turn khalah a sawt cuang lo. A sia le tha ruahnak thinlungah a nghilh thei pangah tiin, nuamtawl pawl hnenah tla a tawileng nan, a sawt cuang lo. A netnakah Thukam Thar a hun siar ih, cumi le Lutherih ca pawl a siar ihsiin tuahthatnak thurin cu a pawm ta riangri. Himi hnu teah an khawhnen khaw pakhatih mi pakhat baptisma a co sal ruang menih a lu an tan lai a va hmu ngelcel. Cumi thuah cun nauhak baptisma thuhlaah Baibal na piin a siar sal. Baibal khawitawkah hman kawhhmuh ding a hmu lo ih, baptisma co dingah cun sirawknak le zumnak a um ding a si ti hmun tarn takah a hmu ta sawn a si.DR 203.2

Menno cu Rom kohhran ihsiin a thiarfihlimaw lawlaw ih, thu dik a hmuh suahmi cu midang pawl zirtir dingah a pumpekaw lawlaw ta a si. Hi tikcaan lai fangah hin, Germany le Netherland ramah harhnak fehsual pawl an um ih, thurin dik lo an zirh theu ih, um dan si lo pipiih um dingin tla mi an zirh theu. Kutthlaknak le helnak cawhsuah an turn. Menno cun hibang pawl thil ti pawi dan ding a thei ih, an zirhnak le an thil turn cu napiin a dodal ta a si. Mi tampi cu hruaisualin um khal hai sehla, an zum dan dik lo cu an feh san hai. Hlanlaiih Khristian Waldens pawl sulhnu tarn tak a um hrih lai. Hibang pawl hnenah hin Menno cun rawng a bawl ih, a hlawhtling zet a si.DR 203.3

Kum 25 lai a nupi fanau pawl hruai cingin khual a tlawng ill, harsatnak le umharnak tam nawn a tawng. Ziangmaw tawkah phei cun thih phanumnak tiang a tawng a si. Germany sak lam le Netherland ram a fang ih, mizawnzai pawl lakah hna a tuan ih, sihmansehla, a thunun thei zet a si. Ca thiam cu a si lo nan, thu rel thiam ngaingai a si ih, rinum zet le tangdawr zet, misakhaw mi le nunnem zet a si. A thu zirh mi veldn amah hi a nung ih, miih zum a hlawh zet. Fehsual pawl hmang tiin ngaisual pang an tawng theu ih, an tuar phah nasa.DR 204.1

Netherland ram tlukih tuahthatnak an lawm hi khawiah hman a um dah lo. Tiduhdahnak khal, hi ram tlukih tuar an tam lo. Germany ramah Charles V khan Kohhran tuahthat kha a khap ih, a pawmtu hmuahhmuah khal ur that theh a duh a si. Sihmanseh, lai pawl khan an kham ve a si. Netherland ramah phei cun a thuneihnak hi a turn sawn ih, nitin tiduhdahawknak thupek a um camci. Baibal siar le a thu ngaithlak pawl, thurel le Baibal thuhla rel hrimhrim men khal ur that thluh ding an si thluh. A thupteih Pathian hnenih thlacam simaw, milem hmaiih kun lo simaw, Sam hla sak pawl simaw cu thah thluh ding ti a si. A pha pawl khal mawh pek thluh an si ih, mipa cu namsauih sahthah ding, nunau an si len a nung cingin phum ding ti a si. Hitivekin Charles le Phillip II pawlih thuneih sungah cun mi thawng tampi an thi a si.DR 204.2

Vawi khat cu, sungkaw pakhat hi rorelnakah cun an hun hruai ih, an thil tisual cu Mass-ah tel lo’n an maih innah Pathian an bia ti men rori a si. A thupteih an thil ti an hun suh tikah, an lakih fapa a nauta bik cun, “Kan thilhthiamih Pathian hnenah thinlung vannak le kan sual ngaidam dingin kan dil ih, siangpahrang hrangah a rorel a tluan theinak ding le thinnuamih a umnak dingah tla, roreltu pawl hrangah Pathian Idlvennak tla kan dil.” tiah a ti. Wylie, ( b. 18, ch.6) Roreltu thenkhat thinlung cu a tham nasa. Asinan, An pa bik le a fapa pakhat cu an ur that thotho.DR 204.3

A hremtu tuahtu pawlih thinsatnak hnaldn, martar pawlih zumnak hi a sang sawn. Mipa long hman si lo’n nunau, hna hman tuan dah lo le fala tleirawl pawl hleihlei an ralthain tihphan zianghman an nei lo. Nupi pawl cun an pasal pawl thah dingih an tembeh cu an din hnawh ih, meisain an ur laiah tla napiin tha an rak pe ill, an rak thlamuan rero, thangthatnak hla tla an rak sak sak a si. Fala tleirawl tete pawl nung cingih an phum ding pawl tla cun, an thlanah anmahten zan ih an ih dan vekin an it ancia men. Thenkhat cun an thit-um ni si sawn vekin an hnipuan tha tha an hruh ih, khaithahawknak hmun le meipi pawl cu tih riai lo’n anma’n an pan men a si.Ibid.,(b. 18, ch.6) DR 204.4

Khawse bia pawlin Thuthang Tha tihloh theh an turn lai vek khan, Khristian pawlih thisen cu thlaici vek a si riangri. Hremawknak cun thutak pawmtu a karhtir sinsin. Siangpahrangin len mipi thinking ruh cu a tisiat thei lo ruangah, a thin a ling sinsin ve ih, sawisa na deuhdeuh dingin a nawr nan, a sawt cuang lo. Lai William of Orange-ih kut hnuaiah cun ram pumpi buainak Revolution-in Netherland ramah cun sakhaw zalennak a rawn thlen ta ngenge a si.DR 205.1

Rawngbawltu pawl thisen ruangah, Piedmont tlang ram pawl, French phairawn le Holland tipi kap tluanah cun Thuthang Tha cu a karh vivo. Saklam ram lawngah thisen suah lo tein Thuthang Tha cu a lut thei. Wittenberg khuaih tlawng kai pawl cu an khawlamih an tlun tikah zum dan thar cu Scandinavia ramah an tlunpi cio. Lutherih ca nganmi ruangah khal a si ve tho. Saklamih, mi nun tha le hna tuan mi pawl cun Rom dik lonak le uanthuannak cu fehsanin, Baibal thutak nunnak petu, thianghlim le tluangtlam cu an pawm sawn ta a si.DR 205.2

Denmark ramih Kohhran tuahthatu Tausen cu lothlo miih fapa a si. A nauhak lai ihsiin, mi thinking cak le cathian thei zet a si. A nu le pa pawlin an tlin nawn lo ruangah, puithiam umkhawmnak monastery-ah cun a lut. Mi nungcang tha, fel zet le law zet a si ruangah, an hotu pawlin an duh zet. A exam result ilisiin nehhnuih rawngbawltu santlai zet a si ding ti cu a lang cia. Germany ramah simaw, Netherland ramah simaw, tlawng thaah kaitir an turn. A hnenah cun, Wittenberg ti lo cu na tlawngkainak dingah na duh naknak na hriil thei.” tiin an ti. Hi vek kohhran mi zet hi, fehsualnak thurinin a tikhawlo pang kei an ti.DR 205.3

Tausen cu Cologne-ah a feh ta a si. Hi khua hi tutiang Roman hmunpi a si. Cunah cun an saya pawl Pathian thu zirh miah cun a lung a 1dm thei ta lo. Luther-ih canganmi pawl tla cu a nei ih, a siarin a lung a lut zet fawn. Luther-ih zirhnak vekih um cu a duh sawn a si. Cutivek a siah cun, an hotu pawl cu an lung a si lo ding ih, an cawmnak pawl tla an titawp mai awm si. Sihmansehla, lamzin dik cu zawh a ngam ih, Wittenberg lamah a lut ve ta a si.DR 205.4

Denmark ramih a tlun tikah Monastery thoah cun a lut. Zohmanin len Lutherih ruahnak vek a pu zo ti an thei fawn lo. Amahin len zohman a sim fawn lo. Asinan, a hawipi pawl cu zohman kalh lo’n dimteih zumnak tha le thianghlim sawnah cun hruai a turn ringring. Baibal kauin a umzia pawl cu dam zetin a sim keuhko theu ih, a netnakah Bawih Jesuh long hi misual pawl hrangih rundamnak cu a si tiin a sim. An hotu pawl cu an thin a heng zet ih, amah hi len Rom Kohhran humtu dingih, an miraltha dingih an ngai a si fawn. Monastery dangah an thawn ih, pindanah an kharkhumih, ngunngaih zetin an kilveng ta a si.DR 206.1

A va umnakah khal cun an tihphan vek ngeiin, tarn tak cun Protestant zum dan cu an thlun phah ta a si. A tukverh ihsiin a rualpi pawl kha thutak cu a sim theu. Puithiam pawl cun fehsual an hrem theu dan rak thei hai sehla cu, a awka miin an theih thei lo dingin leihnuai pindanah simaw, thlanah simaw, an ret hlo ding nan. Tuah cun monastery ihsiin an dumsuak ih, an tham ban nawn ta lo. A hlan teah cun, siangpahrangin len thurin thar zirhtu pawl humnak thupek len a rak suah man zo fawn. Tausen cun thurel cu a hun thawk ih, a hrangah biakinn an awn thluh ih, a thurel ngai dingin mipi tarn zet an ra theu. Mi dang khalin thu an rel ve celcel. Denmark tongin Thukam Thar bu tla an zem darh nasa. Pope milesa pawlin ret hloh tumih an tawlrel reronak cun, thutak cu a tikarh kau sinsin ih, rei loah Denmark ram pumpi cun tuahthatnak thurin cu an pawm ta a si.DR 206.2

Sweden ramah khal, an tlangval pawlin Wittenberg ihsi nunnak thu an ngahmi cu an tlun fingfing. Unau pahnih Olaf Petri le Laurentius Petri, Orebro khaw saudeng fapa le pawl cu Luther le Melancthon hnenih thu zir an si. Thu dik an zirmi pawl cu midang hnenah tla an zirh sawng ve vivo a si. Luther vek nawnin Olaf cu thurel a thiamin mi a hip zet. Lauretius vethung cu Melanchthon vekin zir mi a si ih, thil cik mi le thinking nem zet mi a si vethung. An pahnih hin thinking tha le Pathian thu thei mi zet an si ill, thutak tanah an ral a tha zet a si. Olaf Petri cu mipiin an pel theu ih, a him lo leuleu theu a si. Sihmansehla, siangpahrang cun a hum ringring. Rom Kohran nau tat a ummi pawl cu an zawnzai zet. An hnuaisiah ih, an hrual rero theu. An sakhua len serh leh sang long a si ih, thinking tivangnakah a tangkai fawn lo. An pi le pu pawl ramihuai biaknak lamah an kir sal ih, ram cu pawl hnihah ngaihaw lo zetin an thenaw. An ngaihawk lonak cun ram cu retheihnakah a thlen sinsin. Siangpahrang cun Kohhran le vantlang mipi tuahthat a turn ih, Rom pawl a dopitu ding mi a mamawh zet.DR 206.3

Siangpahrang le mipi hmaiah cun Olaf Petri cun Rom misa pawl kalhin zum dan thar dikzia cu a hun tan taktak thlang. Puithiam pawl zirhnak pawl cu, Pathian Cabu thawn a remaw pawl lawng hi pawm ding a si. Thurin pawimawh hmuahhmuah cu Baibalah a um theh ih, a tluangtlamin theihthiam awl zet a si. Jesuh cun, “Ka thu zirhmi hi keimah palungih zirhmi a si lo. I thlahtu hnen ihsiin a rami a si” (Johan 7:16). Paul khalin, “Kanmahin siseh, vancungmi khalin siseh, nan hnenih kan phuan ciami Thuthang Tha si loin thuthang tha dang simtu an um a si ahcun, camsiat si ko seh!” tiin a ti (Galati 1:8). Cuti si si, ziangah so mi dangin an duh vekvek zawngin zumnak daan an tuah cawp ih, rundamnakah a mamawh tiih mi dang tla an tihrimtir?” a ti Wylie, (b, 10; ch. 4) . Pathian thupek kalhih daan tuah cu zianghman a si lo. Protestant thurin hrampi, Baibal lawng hi zumnak thumawknak le um dan theihnak tehfung bulhram cu a si ti hi a dik a si tiin an ti.DR 207.1

Hi elawknak hi hminthang ciamco cu a si lo nan, Kohhran tuahthatu pawl hi ziangvek minung an si ti le an thinking put dan lantirtu a si. Cathiam lo an si lo ih, thil hi a tawngpaw tan men mi an si lo ih, thawmvang napi thawn mi el mi khal an si lo.DR 207.2

Pathian thu hi ngunngaih zetih a zir mi pawl an si ih, Baibalin hriamhrei a pekmi thateih hmang thiam pawl an si. Cabu lam thuhla theihnakah phei cun, a tikcu laiih mi si lo awm tak an bang. Wittenberg le Zurich khua pawl hun ruah tikah le hminthang Luther le Melanchthon pawl, Zwingli le Oecolampadius pawl hun ruatin, hibang pawl hi Kohhran tuahthatnak hraiatu thiltithei bikah le mi theih ban lo thei bikah kan ngai ih, mi dang cu an tangkai ve loah kan ruat men thei. Sweden ramih hminthang tuk lo Olaf le Laurentius Petri pawl tla hi hun zoh sehla, ziangha kan hmuh? Pathian thu le thil dang zir thiam pawl, Thuthang Tha a kip a kawiih thei le Rom Kohhran hman el neh thei hi an rak um ve a si ti kan hmu thei a si.DR 208.1

Hiti ih an elawknak ihsiin Sweden siangpahrang tiangin Protestan thurin cu a pawm ve ih, rei lo teah a rampum rorelnak khalin a nemnghet a si. Olaf Petri cun Thukam Thar cu an Sweden tongin a letling ih, siangpahrangih thupeldn an unauin Baibal pumpi cu an letling theh a si. Cuticun Sweden ram mipi cun maih tongin Baibal cu a hun nei ta ih, an ram rorelnak cun rampumah Pathian rawngbawltu pawlin Pathian Cabu thu an hrilhfiah theu ding a si, tlawngta pawl khal Baibal siar zirtir ding a si ti tiangin thu an suah.DR 208.2

Thuthang Tha eng cun a theih lonak le zum dik lonak pawl cu mal tetein a tikiang deuhdeuh. Rom nekrawknak fehsanin Sweden ram cu tuhlan hmuahhmuah hnakih caldn le ropi sawnin a um ta a si. Sweden ram cu Protestant hrangah kulh tha zet a hung si ih, kum za lai hnuah cun, tui hlanih ram fate, a hloh men hman phanum zet khan “Kum 30 doawknak” ah khan Germany tla cu a run suak ta riangri a si. Europe ram pumpulukah amah long hi a bawm ngamtu cu a si. Europe khawmual sak lam hmuahhmuah kha, Pope kut hnuaiah an tlu thluh dengdeng thlang a si ih, Sweden ralkap pawl cun Germany cu an rak bawmih, Pope hlawhtlinnak ding cu an rak kham cat ih, Protestant hrangah zalennak a hung um sal thei a si. Protestant thurin pawmtu ram hmuahhmuah tiangin sakhaw zalennak cu a hung um sal thei ta a si.DR 208.3