Kabanata 16—Pagsisikap ukol sa kalayaan

Ang mga repormador na Ingles, bagaman tumiwalag sa mga aral ng Romanismo, ay nagsipagingat din ng marami sa mga porma nito. Dahil dito'y kahit tinanggihan na ang kapangyarihan at pananampalataya ng Roma, ay hindi rin iilan sa kanyang mga kaugalian at mga seremonya ang isinama sa pagsamba ng Iglesya Anglikana. Ikinatuwiran nila na ang mga bagay na ito ay walang kinalaman sa budhi; na bagaman hindi ipinag-uutos ng mga Banal na Kasulatan, at dahil dito'y walang halaga gayon ma'y hindi naman napakasama, sapagka't hindi ipinagbabawal. Ang pagsasagawa nila sa mga ito ay siyang nagpakitid sa look na naghiwalay sa Roma at sa mga nagbagong iglesya, at ipinahayag pa na mangyayaring makatulong ang mga ito sa pagtanggap ng mga Romanista sa pananampalataya ng Protestante.MT 245.1

Sa mga di-madaling magbago at mapagsang-ayon ay tila manding sapat na ang mga katuwirang ito. Datapuwa't may mga ibang tao namang hindi humatol ng ganyan. Ang katotohanan, na ang mga kaugaliang ito “ay tumulong upang malagyan ng tulay ang banging nakapagitan sa Roma at sa Reporma”^{1W. C. Martyn, The Life and Times of Luther, tomo 5, p. 22.} ayon sa kanilang palagay, ay isang ganap na katuwiran upang huwag tangkilikin ang mga kaugaliang ito. Ipinalalagay nilang ang mga ito'y tanda ng pagkaaliping pinagligtasan sa kanila, at hindi na nila adhika ang manumbalik pa. Ikinatuwiran nilang ang Diyos ay nagtatag sa Kanyang salita ng mga patakarang nangagtatadhana ng pa- raan ng pag:amba sa Kanya, at ang mga tao'y hindi malayang magdagdag o magbawas kaya sa mga ito. Ang pinagmulan ng malaking pagtalikod sa katotohanan ay ang pagsisikap na iragdag sa kapangyarihan ng Diyos ang kapangyarihan ng iglesya. Ang pagtalikod ng Roma ay nagpasimula sa pag-uutos niyaong hindi ipinagbabawal ng Diyos, at nagwakas sa pagbabawal niyaong napakalinaw na ipinag-uutos Niya.MT 245.2

Marami ang nagnasang manumbalik sa kalinisan at kasimplihan na siyang likas ng unang iglesya. Ang marami sa dating ugali ng iglesya sa Inglatera ay ipinalagay nilang mga bantayog ng pagsamba sa diyus-diyusan, at hindi maamin ng kanilang budhi ang makisama sa ganyang pagsamba. Nguni't ang iglesya, palibhasa'y tinatangkilik ng pamahalaan, ay ayaw tumanggap ng anumang tutol sa kanyang mga porma. Ipinag-utos ng batas na dumalo ang mga tao sa kulto ng iglesya, at ipinagbawal naman ang mga pagpupulong ukol sa relihiyon na walang pahintulot ito, sa ilalim ng parusang pagkabilanggo, pagkatapon, at kamatayan.MT 247.1

Sa pasimula ng ikalabimpitong dantaon ang haring umakyat sa luklukan ng Inglatera ay nagpahayag ng kanyang pasiya na pilitin ang mga Puritano ^{2Paliwanag: Ang Puritanismo ay isang kilusang banal sa Inglatera, noong ikalabimpitong dantaon, na tutol sa salit't saling sabit at pormal na paggamit sa simbahan, at tagapagsanggalang sa muling pagbabalik sa simpleng porma ng pananampalataya at pagsamba syon sa mga sinulat ng mga apostol.} na “makiayon, o kung hindi ay palayasin sila sa lupain, o kaya'y parusahan ng masama pa rito.”^{3Jorge Bancroft, History of the United States, bah. 1, kab. 12, par. 6.} Sila'y tinugis, inusig, at ibinilanggo, na anupa't wala silang matanaw sa haharapin na anumang pangako ng mabubuting araw, at marami ang nanganiwala na para sa mga mangaglilingkod sa Diyos alinsunod sa mga ipinakikilala ng kanilang budhi, “ang Inglatera ay hindi isang tahanang dako na matitirahan nila magpapakailan man.”^{4J. G. Palfrey, History of New England, kab. 2, par. 43.} Sa katapusan ang iba ay nangagpasiyang magtago sa Olanda. Naranasan nila ang mga kahirapan, kasalatan, at pagkabilanggo. Datapuwa't ang pagtitiyaga ay nanagumpay rin, at nakatagpo sila ng kanlungan sa mapagpatuloy na dalampasigan ng Republika ng Olanda.MT 247.2

Sa pagtakas nila ay naiwan ang kanilang mga bahay, ariarian, at pagkabuhay. Sila'y nangibang bayan sa ibang lupa sa gitna ng mga taong may ibang wika at kaugalian. Napilitan silang humanap ng bago at ibang hanapbuhay upang kumita ng kakanin. Ang mga taong nangangalahati na ang katandaan na ginugol ang kanilang buhay sa pagbubungkal ng lupa, ay nangapilitan ngayong mag-aral ng paggamit ng kanilang kamay. Gayon ma'y natutuwa ring tinanggap nila ang kalagayang ito, at hindi sila nag-aksaya ng panahon sa katamaran o pagdaing. Bagaman malimit silang magbata ng karukhaan, pinasalamatan nila ang Diyos sa kanyang mga pagpapalang ipinatatamo pa Niya sa kanila at natagpuan nila ang kanilang katuwaan sa matiwasay na pag-amba. “Alam nilang sila'y nangingibang bayan at hindi nila inalintana ang mga bagay na yaon kundi itinaas ang kanilang mga mata sa langit, na siyang pinakaiibig nilang bayan, at sa gayo'y namayapa ang kanilang kalooban.”^{5Jorge Bancroft, History of the United States, bah. 1, kab. 12, par. 15.}MT 248.1

Sa pagkatapon sa kanila at sa kahirapan, ay napalakas din ang kanilang pag-ibig at pananampalataya. Nagtiwala sila sa mga pangako ng Panginoon, at hindi Niya binigo sila sa panahon ng pangangailangan. Ang mga anghel ng Panginoon ay nasa piling nila, upang sila'y palakasin ang loob at alalayan. At nang mandi'y itinuturo sila ng Diyos sa kabila ng dagat, sa isang lupaing mapagtatayuan nila ng isang pamahalaan para sa kanila at mapagbabangunan ng mahalagang mana na kalayaan sa relihiyon na kanilang maiiwan sa kanilang mga inanak, yumaon silang walang pag-aatubili, sa landas na inilaan ng Maykapal.MT 248.2

Pinahintulutan ng Diyos na sumapit sa Kanyang ba- yan ang mga pagsubok, upang ihanda sila sa ikagaganap ng Kanyang mabiyayang adhika para sa kanila. Ang iglesya ay ibinaba upang siya'y matanghal. Noo'y malapit nang ipakilala ng Diyos ang kanyang kapangyarihan, sa pangalan ng iglesya, upang bigyan ang sanlibutan ng isa pang katunayan na hindi niya tatanggihan yaong mga nagtitiwala sa kanya. Pinagharian Niya ang mga pangyayari upang ang galit ni Satanas at ang masasamang tangka ng masasamang tao ay maakay Niya sa paglalaganap ng Kanyang kaluwalhatian upang dalhin ang Kanyang bayan sa kapanatagan. Ang pag-uusig at pagkatapon ay nagbubukas ng daan sa ikalalaya.MT 248.3

Nang unang mapilitang humiwalay, sa iglesya ng Inglatera ang mga Puritano, sila'y nagkaisa sa pamamagitan ng tipanan na sila'y magiging bayang malaya ng Diyos, “na lalakad sa lahat ng daang ipinakilala na o ipakilala pa sa kanila ng Diyos.”^{6John Brown, The Pilgrim Fathers, p. 74.} Narito ang tunay na diwa ng pagbabago, ang mahalagang simulain ng Protestantismo. Ang adhikang ito ang inialis sa Olanda ng mga Manglalakbay na ito upang sila'y humanap ng tahanan sa Bagong Daigdig. Si Juan Robinson, ang kanilang pastor, na hindi pinahintulutan ng Diyos na sumama sa kanila, ay nagsabi ng ganito sa talumpating pagpapaalam sa mga aalis:MT 249.1

“Mga kapatid ngayo'y magkakahiwalay na tayo, at nalalaman ng Diyos kung mabubuhay pa ako upang makita ang inyong mukha. Datapuwa't kung gayon man ang kalooban ng Panginoon o hindi, ay pinagbibilinan ko kayo sa harapan ng Diyos at ng Kanyang mga banal na anghel na sundan ninyo ako hangga lamang sa lugar na pagkasunod ko kay Kristo. Kung maghahayag sa inyo ang Diyos ng anumang bagay sa pamamagitan ninumang kasangkapang gagamitin Niya, ay humanda kayong lagi na tumanggap ng gaya ng pagtanggap ninyo ng anumang katotohanan sa pamamagitan ng aking pangangasiwa; sapagka't nagtitiwala akong lubos na ang Panginoon ay mayroon pang katotohanan at liwanag na ipakikilala mula sa Kanyang banal na salita.”^{7W. C. Martyn, The Life and Times of Luther, tomo 5, p. 70.}MT 249.2

“Sa ganang akin, ay malabis kong dinaramdam ang kalagayan ng mga nagbagong iglesya, na nagsidating sa isang panahon ng relihiyon, at ngayo'y ayaw nang lumampas sa mga nangunguna sa kanila. Ang mga Luterano ay hindi mapalalakdaw sa kabila ng inabot ni Lutero; . . . at nakikita ninyo na ang mga Calvinista ay ayaw nang umalis sa pinag-iwanan sa kanila ng dakilang taong yaon ng Diyos na si Calvin na hindi naman nakakita ng lahat ng bagay. Ito'y isang malaking kahabag-habag na bagay na dapat itangis; sapagka't bagaman sila'y nagniningas at nagniningning na ilawan sa kanilang kapanahunan ay hindi nila inabot ang buong ipinapayo ng Diyos, nguni't kung nabubuhay pa sila hangga ngayon, ay magalak nilang tatanggapin ang iba pang liwanag na hindi nila tinanggap nang una.”^{8D. Neal, History of the Puritons, tomo 1, p. 269. (1848.)}MT 250.1

“Alalahanin ninyo ang inyong tipanan sa iglesya, na roo'y sumang-ayon kayong lalakad sa lahat ng daan ng Panginoon, na itinuro o ituturo pa sa inyo. Alalahanin ninyo ang inyong pangako at pakikipagtipan sa Diyos at sa isa't isa, na tatanggapin ninyo ang anumang liwanag at katotohanan, na ipakikilala sa inyo mula sa kanyang nasusulat na salita; datapuwa't ipinamamanhik ko sa inyo, na kayo'y mag-ingat sa tinatanggap ninyong katotohanan, ihambing ninyo at timbangin ninyo sa iba pang mga talata ng katotohanan bago ninyo tanggapin; sapagka't hindi mangyayari na ang sanlibutang Kristiyano ay lalabas agad sa ganyang napakakapal na kadilimang antikristiyano, at lilitaw agad ang ganap na kapuspusan ng kaalaman.”^{9W. C. Martyn, The Life and Times of Luther, tomo 5, p. 70, 71}MT 250.2

Ang pagnanais ng mga Manglalakbay na kamtan ang kalayaan ng budhi ay siyang nagpatapang sa kanila na sagupain ang mga kapanganiban sa mahabang lakbayin sa pagtawid sa dagat, na magbata ng mga kahirapan at panganib sa ilang, at sa pamamagitan ng mga pagpapala ng Diyos, ito rin ang nagpasigla sa kanila na itatag sa mga dalampasigan ng Amerika ang patibayan ng isang malakas na bansa. Datapuwa't bagaman sila ay mga tapat at matakutin sa Diyos, ay hindi nila nauunawa ang dakilang simulain ng kalayaan sa relihiyon. Mabigat sa loob nila ang ibigay sa mga iba ang kalayaang pinamuhunanan nila ng malaking pagbabata. “Iilan, maging sa mga pinakatanyag na palaisip at moralista ng ikalabimpitong dantaon ang may matuwid na pagkakilala sa dakilang simulaing yaon na siyang supling ng Bagong Tipan, simulaing kumikilala sa Diyos na tanging hukom ng pananampalataya ng tao.”^{10W. C. Martyn, The Life and Times of Luther, tomo 5, p. 297.} Ang aral, na ang iglesya ay binigyan ng Diyos ng matuwid na maghari sa budhi, at magpakilala at magparusa sa erehiya, ay isa sa mga kamalian ng papa na napakalalim ang pagkakatanim. Bagaman tinanggihan ng mga Repormador ang pananampalataya ng Roma, ay hindi pa nila naiwawaksing lubos ang kanyang diwang mapang-usig. Natatag ang isang uri ng iglesya ng estado, na rito'y ang buong bayan ay kinailangang umabuloy sa pagtangkilik sa mga mangangasiwa at ang mga may kapangyarihan ay binigyan ng kapahintulutan na sumugpo sa erehiya. Sa gayon, ang kapangyarihan ng pamahalaan ay nasa mga kamay ng iglesy?, Hindi nagtaga at ang mga hakbanging ito ay nauwi sa hindi naiwasang ibubunga—ang pag-uusig.MT 250.3

Pagkaraan ng labing-isang taon, nang maitatag na sa Amerika ang unang kolonya, si Roger Williams ay dumating. Kagaya ng mga unang Manglalakbay, siya'y naparoon upang lumasap ng kalayaan sa relihiyon; datapuwa't siya'y kaiba sa kanila, sapagka't nakita niya—ang nakita ng iilan sa kanyang kapanahunan—na ang kalaya ang ito ay siyang karapatan ng lahat na hindi ma- panghihimasukan ninuman, maging anuman ang kanilang pananampalataya. Siya'y masipag sa pagsasaliksik ng katotohanan, at tulad ni Robinson ay ipinahahayag niya na hindi mangyayaring natanggap na ang buong liwanag mula sa salita ng Diyos. Si Williams “ay siyang unang tao sa kasalukuyang Sangkakristiyanuhan na nagtatag ng pamahalaang sibil sa pamamagitan ng aral na kalayaan ng budhi, at pagkakapantay-pantay ng mga paniniwala sa harap ng kautusan.”^{11Jorg Bancroft, History of the united States, bah. 1, kab. 15, par. 16.} Ipinahayag niyang tungkulin ng may kapangyarihan na pigilin ang pagsalansang sa batas ng pamahalaan, nguni't hindi ang pagharian ang budhi ng tao. “Ang bayan o ang mga may kapangyarihan ay makapagpapasiya,” ang kanyang patuloy, “kung ano ang tungkulin ng tao sa kanyang kapuwa tao; datapuwa't kapag iniutos nila ang mga tungkulin ng tao sa Diyos, ay labas na sila sa dapat nilang kalagyan, at mawawala ang kapanatagan; sapagka't malinaw na pagka nasa pamahalaan ang kapangyarihan ay maiuutos niya ang isang hanay ng mga paniniwala o pananampalataya ngayon at iba naman sa kinabukasan; gaya ng ginawa sa Inglatera ng iba't ibang hari at reyna, at iba't ibang papa at konsilyo ng iglesya Romana; kaya't ang pananampalatayang iyan ay magiging isang bunton ng kaguluhan.”^{12W. C. Martyn, The Life and Times of Luther, tomo 5, p. 340.} Ang pagdalo sa mga pulong ng tatag na iglesya ay ipinag-utos ng batas, at ang pagsuway ay nilalapatan ng multa o pagkabilanggo. Niwalang kabuluhan ni Williams ang batas na ito; ang pinakamacainang batas sa aklat ng kautusan ng Inglatera ay yaong nag-uutos sa mga tao na dumalo sa iglesya. Ang pamimilit sa mga tao na makisama roon sa mga iba sa kanila ang pananampalataya, ay ipinalagay ni Williams na isang lantarang pagsalansang sa kanilang mga katutubong karapatan; ang pagbatak sa pagsamba sa mga walang relihiyon at ayaw sa relihiyon, ay tila pag-uutos na magpaimbabaw. . . . ‘Ang sinuman ay di dapat piliting sumamba, o,’ ang kanyang dugtong, ‘tumangkilik ng isang pagsamba, na laban sa kanyang kalooban.’ ‘Ano! ang tugon ng kanyang mga katunggali, na namangha sa kanyang mga paniniwala’, ‘hindi baga karapat-dapat ang manggagawa sa kanyang kaupahan?’ ‘Oo,’ ang kanyang sagot, ‘sa mga nangungupahan sa kanya.’ ”^{13Jorge Bancroft, History of the United States, bah. 1, kab. 15, par. 2.}MT 251.1

Si Roger Williams ay isang tapat na ministrong iginagalang at iniibig, isang taong may di-pangkaraniwang mga kaloob, di-nababaling katapatan, at tunay na kagandahang-loob; nguni't ang mahigpit niyang pagtanggi sa karapatan ng mga may kapangyarihan na mangasiwa sa iglesya, at ang kanyang kahilingan na magkaroon ng kalayaan sa relihiyon, ay hindi mapahihintulutan. Ang pagsasakatuparan ng bagong aral na ito, ay sinasabi ng kanyang mga kalaban na siyang “magwawasak sa matatag na kalagayan at pamahalaan ng bayan.”^{14Jorge Bancroft, History of the United States, bah. 1, kab. 15, tal. 10.} Siya'y nahatulang palayasin sa mga bayang nasasakupan ng Inglatera, at sa katapusan, upang maiwasan niya ang mahuli, ay napilitan siyang tumakas sa isang di pa napapasok na kagubatan sa gitna ng kalamigan at bagyo ng panahon ng tagginaw.MT 253.1

“Labing-apat na sanlinggo” ang sabi niya, na “ako'y nahirapang mainam sa masamang panahon, na wala akong pagkain na makain ni banig na matulugan.” Datapuwa't “pinakain ako ng mga uwak sa ilang,” at ang isang punong kahoy na may guwang ay malimit maging kanlungan niya.^{15W. C. Martyn, The Life and Times of Luther, tomo 5, p. 349, 350.} Nagpatuloy siya ng gayon sa kanyang mahirap na pagtakas, na tinatahak ang niyebe at ang gubat na walang landas, hanggang sa nakakita siya ng kanlungan sa isang angkan ng mga Indiyo na ang kanilang pagtitiwala at pag-ibig ay nakuha nila samantalang tinuturuan niya ng mga katotohanan ng ebanghelyo.MT 253.2

Pagkaraan ng maraming buwang pabagu-bago at pa- gala-galang kabuhayan, pagdating niya sa dalampasigan ng Look ng Narragansett, ay itinatag niya roon ang patibayan ng pinakaunang bansang pangkasalukuyang panahon, na ganap na kumikilala sa karapatan ng tao na malayang makapamili ng kanyang relihiyon. Ang simulaing pinagtitibayan ng bayang ibinangon ni Roger Williams ay ito: “na ang bawa't isa ay dapat magkaroon ng kalayaang sumamba sa Diyos alinsunod sa liwanag ng kanyang budhi.”^{16W. C. Martyn, The Life and Times of Luther, tomo 5, p. 354.} Ang kanyang maliit na bayan sa pulo ng Rhode, ay naging takbuhan ng dinuruhagi, at ito'y nanagana at lumaganap hanggang sa ang mga simulain nitong pinagtitibayan—ang kalayaan sa pamamahala at sa relihiyon—ay maging mga batong panulok ng Republika ng Amerika.MT 253.3

Sa dakila at matandang dokumentong yaon na ipinakilala ng mga unang ama ng Republika ng Amerika bilang panukalang batas ng kanilang mga karapatan—Pahayag ng Pagsasarili—-ay sinabi nila: “Pinaniniwalaan namin ang mga katotohanang ito na maliwanag sa ganang kanyang sarili, na ang lahat ng tao ay nilalang na pantay-pantay; na sila'y pinagkalooban ng Maylalang sa kanila ng tiyak na mga katutubong karapatan; na sa mga ito ay ang buhay, kalayaan, at ang paghanap ng kaligayahan.” At sa malilinaw na pangungusap ay ginagarantiyahan ng Konstitusyon na hindi sasalansangin ang budhi ng bawa't isa: “Walang pagsusulit ukol sa relihiyon na hihilinging pinaka uring kailangan sa anumang tungkuling bayan sa pamahalaan ng Estados Unidos.” “Ang Kongreso ay hindi gagawa ng anumang batas hinggil sa pagtatatag ng relihiyon o sa pagbabawal ng malayang pagpapairal nito.”MT 254.1

“Ang mga nagsisulat ng Konstitusyon ay nagsikilala sa walang-hanggang simulain na ang pakikiugnay ng tao sa kanyang Diyos ay nakatataas sa batas ng tao, at ang kanyang mga karapatan tungkol sa budhi ay hindi ma- panghihimasukan. Hindi kailangan ang pagmamatuwid upang ito'y itatag; talos natin ito sa ating mga puso. Itong pagkaalam na ito bilang paghamon sa mga batas ng mga tao, ang umalalay sa napakaraming martir sa mga pagpapahirap at sa apoy. Nadama nila na ang tungkulin nila sa Diyos ay nakatataas sa mga batas ng mga tao, at hindi mapamamahalaan ng tao ang kanilang mga budhi. Ito ay isang katutubong simulain na hindi mapapawi ng anumang bagay.”^{17Congressional Documents, E. U. A., Serye Blg. 200, Documento Blg. 271.}MT 254.2

Nang kumalat sa mga bansa ng Europa ang mga balita na may isang lupaing doo'y matatamasa ng bawa't tao ang bunga ng kanyang kapagalan at masusunod ang mga pagkakilala ng kanyang budhi, ay libu-libo ang nagdagsaan sa baybayin ng Bagong Daigdig. Biglang dumami ang bayan. “Sa pamamagitan ng tanging batas, ang Masatsusets, ay malayang nag-alay ng paanyaya at tulong, sa gugol ng bayan, sa mga Kristiyano ng alin mang bansa na tatawid sa kabilang ibayo ng Atlantiko ‘upang umiwas sa mga digmaan o kagutom o sa pagduhagi ng mga umuusig sa kanila.’ Sa ganya'y ang tanan at mga api-apihan ay ginawang panauhin ng mga bayan sa pamamagitan ng batas.”^{18W. C. Martyn, The Life and Times of Luther, tomo 5, p. 417.} Sa loob ng dalawampung taon, mula nang unang paglunsad sa Plymouth ng mga Manglalakbay ay dalawangpung libo naman ang nanirahan sa Nueba Inglatera. Iyan ang nagpakilala na ang mga simulain ng Biblia ay siyang maaasahang tagapagsanggalang ng kadakilaan ng bansa. Ang mahina at watak-watak na mga bayan ay naging isang kapisanan ng mga makapangyarihang estado at ang sanlibutan ay namangha sa kapayapaan at kasaganaan ng “isang iglesya na walang papa at isang bansa na walang hari.”MT 255.1

Ang dakilang simulain na buong dangal na ipinakilala ni Robinson at ni Roger Williams, na umuunlad ang katotohanan, na ang mga Kristiyano ay dapat na tu- mayong handa sa pagtanggap sa lahat ng liwanag na maaaring sumikat mula sa banal na salita ng Diyos, ay nakaligtaan ng kanilang mga inanak. Ang mga iglesyang Protesatante sa Amerika—gayon din sa Europa—na tanging pinalad na makatanggap ng inga pagpapala dahil sa Reporma, ay hindi nakapagpatuloy sa landas ng pagbabago. Bagaman may ilang tapat na tao na tumindig sa pana-panahon, upang magpahayag ng bagong katotohanan at maglantad ng kamaliang malaong kinimkim, ang karamihan namang katulad ng mga Hudyo nang panahon ni Kristo o ng mga makapapa nang kapanahunan ni Lutero, ay panatag ang loob na nanampalataya ng gaya ng pananampalataya ng kanilang mga magulang, at nabuhay na gaya ng kanilang ikinabuhay. Dahil dito'y bumabang muli ang relihiyon sa pormalismo; at ang mga kamalian at pamahiin na matatakwil sana kung nagpatuloy na lumakad ang iglesya sa liwanag ng salita ng Diyos, ay iningatan at minahal. Sa ganyan ang diwang ibinigay ng Reporma ay unti-unting namatay, hanggang sa halos kailangang magkaroon ng malaking pagbabago sa mga iglesyang Protestante na rin, na gaya ng iglesya Romana nang panahon ni Lutero. Naghari ang gayon ding pagkamakasanlibutan at pagaantok na ukol na Espiritu, at gayon ding pag-aaring banal sa mga paniniwala ng mga tao, at pagpapalit ng mga katuwiran ng tao sa mga itinuturo ng salita ng Diyos.MT 255.2

Ang malaganap na pagkakalat ng Biblia nang unang bahagi nang ikalabinsiyam na dantaon, at ang mga malaking liwanag na sumikat sa buong sanlibutan bilang bunga nito, ay hindi sinundan ng ganito ring kalaganap na pagsulong sa kaalaman sa nahayag na katotohanan, o sa relihiyong isinasakabuhayan. Hindi maikubli ni Satanas ang salita ng Diyos sa mga tao gaya ng ginawa niya nang unang panahon; ito ay nailagay sa maaabot ng lahat; datapuwa't upang maganap ang kanyang adhika ay inakay niya ang marami upang ito'y di-gasino nilang pahalagahan. Iniwan ng mga tao ang pagsasaliksik ng mga Kasulatan, at ang ibinunga nito'y ang patuloy nilang pagtanggap sa mga maling paliwanag, at ang pagkimkim nila sa mga aral na walang pinagtitibayan sa Biblia. Sagayo'y hinamak ang mga simulaing ginawa at ipinagbata ng malaki ng mga Repormador.MT 256.1