Bung 7—Luther-A'n Rom A Hransan

(Luther’s Separation From Rone)

POPE thuneihna thim zîng aṭanga Kohhrante rinna thianghlim ênga hruai chhuaktute zîngah Martin Luther-a hi a lâr ber a. Ṭhahnemngai, thatho, inpe zo, Pathian lo chu hlauh engmah nei lo, Sakhaw innghahchhan nâna Bible chauh lo chu innghahchhan dang engmah duh lo, Luther-a hi a hun dik takah a lo lang a. Luthera hmangin Pathianin Kohhran siamṭhatna ropui tak leh khawvêl tihênna chu a han thlen a ni.IR 120.1

Chanchin Ṭha tlângâupuitu hmasate ang bawkin, Luther-a chu rethei taka lo piang a ni a. German rama loneitu pakhat fapa a ni a. A pa chuan lungalhthei laih chhuahna hmuna hna thawkin a lehkha zirna senso tûr a hlawh chhuak thei hrâm a. Dân hre mia awmtîr a duh a, mahse kum za tam tak chhûnga Temple zawi zawia lo ding, sa puitling tûrin Pathiana a thil zirtîrte chu: harsatna, khawharna, leh mahni inthunun theihna a ni.IR 120.2

Luther-a pa chu rilru khauh tak, mi chaldelh thei tak, rinawm tak, a thil tum tawh chu ti tlat mi, dik a tih chu tlang taka sawi mi a ni a. Tih tûr nia a hriat chu, hnu leh tûr pawisa lova ti mai mi a ni. Hetiang rilru fel tak pu mi a nih avângin, puithiamho awm khâwmna Monastery-a inkharkhum tlatte hi a rilremzâwng a ni lo. A phalna lova Luther-a Monastery-a a lo luh ve mai khân, a lungni lo êm êm a, a fapa nên chuan kum hnih zet an inbe lo, an inbiak hnuah pawh a ngaihdân a dang chuang lo.IR 120.3

Luther-a nû leh pâten an fâte enkawl thu leh an lehkha zir thu hi an fîmkhur êm êm a. Kristian nun mawi leh Pathian hriatna neihtîr an tum tlat a. A pa ṭawngṭaina chu a fapaa beng hriat ngeiah Pathian hnênah a chhovin, a fapain LALPA hming hre renga, engtikah emaw chuan A thu hril darhtua a ṭan theih nân ṭanpui tûra a ṭawngṭainate pawh a hre fo va. An rilru ṭhatna leh an ngaihtuahnate a zau theih nâna an thiltih theih tâwk chu an nû leh pâ te hian an ti hrâm a. An fâte sakhaw nun dik leh hman tlâka an awm theihna tûra an zirtîrna chu an thlahthlam ngai lo, a châng phei chuan an ti lutuk mah a; mahsela Luther-a pawh hian, a châng chuan a nû leh pâ chuan dik lohna nei mah se, an thununna kawngah demna tûr ai chuan fakna tûr a hre tam zâwk.IR 120.4

Sikul a kal tirh chuan naupang tê a la ni a. Sikulah chuan an tiduhdah viau mai a. A nu leh a pa te chu an rethei êm êm a, khaw danga sikul a va kal chuan, in tina zai lawrin ei tûr a hlawh chhuak ṭhîn a, a ril a ṭâm thei hlê ṭhin. Chutih laia an sakhaw ngaihdân duhawm lo tak chuan a rilru a tihlau thei êm êm mai a. Zâna a mutnaahte a ngaihtuahin, nakin hnu lama a la hrehawm tûr avângtein a lungngai thei êm êm ṭhîn. Pathian thinchhe tak, zahngai lova mite hrem hmang, mi tihduhdah hmang nia ngaihtuahin a hlau thei êm êm a, vâna Pathian chu zahngai thei a ni tih reng a hre lo. Heti chung pawhin Luther-a chuan rilru leh ngaihtuahna thianghlim leh sâng tak nei tûrin a bei chiam a, chu chu a rilru duhzâwng a ni tlat si a. Hriatna zau neih a duh a, mahse hriatna pawnlâng leh hman theih loh a duh lo va, hriatna tak-nei leh hman tlâk chauh a duh a ni.IR 121.1

Kum sâwm leh kum riat a nihin University of Erfurt-ah a lût a. Tûnah chuan tun hma aiin a chan a ṭha ta zâwk a, beiseinate pawh a lo sâng ta zâwk. A nû leh pâ khân thawk rim leh insûmin an lo khawsa thei ta deuh va, ṭanpui a ngaihna zawng zawngah an ṭanpui thei ta a. Ṭhian bengvâr tak takte kawmin tunah chuan a hlim ve ta hle mai. Lehkhabu ṭha berte chauh a zir a, an ngaihdânte ngun takin a ngaihtuah a, chûng mi fingte finna chu ama finna atân a nei ve a. Tun hmâa zirtîrtu khirh takte hnuaia a awm lai pawh khân, mi hman tlâk tak la ni thei âwma lanna a nei a, tuna zirna hmun remchânga a awm chin phei chu a rilru a zau sawt viau va. Thil hre reng thei mi a ni a, thil ngaihtuah chak tak a ni bawk a, thil dik leh dik lo, thil âwm leh âwm lo hre chak mi a ni bawk a, hêng avâng leh a zir peih avângin, a ṭhiante zîngah mi lâr ber pâwl a lo ni ta a. Finna a zirna hian a ngaihtuahna a tizau va, thu harsa hriat thiam theihna a siam bawk a, hei hi nakina thil buaithlâk a la tawh tûr atâna inbuatsaihna ṭha tak a ni.IR 121.2

Pathian hlauhna Luther-a thinlungah a awm reng a, hei avâng hian a tum tawh chu a tum nghet tlat thei a, Pathian mithmuhah inngaitlâwm takin a awm thei bawk a. Pathian ṭanpuina lovin thil engmah a ti thei lo tih a inhria, Pathian ṭanpuina leh hruaina dila a ṭawngṭai phawt loh chuan engmah a ti ṭan ngai lo. “Theihtâwpa ṭawngṭai hian kan thil zir tûr chanve chu kan zir zo tawh a ni,” a ti ṭhîn.—D’Aubigné, b. 2, ch. 2.IR 123.1

Vawi khat chu lehkhabu dah khâwmnaah lehkhabute an en vel lai chuan Latin Bible a hmu fuh ta a. Chutiang lehkhabu rêng rêng a la hmu ngai lo va, a awm tih pawh a hre hek lo. Vântlâng inkhâwmnaa Chanchin Ṭha leh Thuthawna mi tlêmtê an chhiar chhuah chauh a hria a, hei zawng hi Bible a nih dâwn hi a ti mai ṭhîn a . Tûnah erawh chuan Bible pum a han hmu ta a. Ṭih tak leh mak ti chungin, a han keu va, a thinte chu a phu zawih zawih mai a, a thute chu a han chhiar lâwr a, a chhiar pah chuan, “Aw! Pathianin hei ang lehkhabu hi min han pe ve se ka va ti em!” a ti ṭhîn.— Ibid., b. 2, ch. 2. Vântirhkohten an din hual a, Pathian lalṭhutthleng aṭanga êng lo chhuak chuan thu dik chu a han hriat thiamtîr a ni. Pathian tihvui hi a hlauhzâwng a ni fo va, tûnah zet chuan mi sual a nihzia a inhre lehzual ta.IR 123.2

Sual kalsana Pathian nêna inrema awm a thlahlel ta êm êm a, chu thlâkhlelhna chuan puithiam niha, puithiamho awmna Monasteryah awm ve tûr chuan a hruai lut ve ta a. Chutah chuan chhiahhlawh hnathawh hnuaihnung tak tak leh, kutdawha in tin fan lawrte a lo ngai ta a. Tlangvâl, mîte zah leh ngaihsâna awm châk lai tak a ni si a, tlawm thlâk a ti êm êm ṭhîn, mahse a sual atân thil ṭûl nia a rin avângin hêng mualphonate hi a tuar hrâm hrâm a.IR 123.3

A hun âwl hlekah chuan thil zir a ṭan vat zêl a, mut hun pawh ni se a mu lo mai a, a chaw ei chhûng takngial pawh ṭhulh rei lutuk a inti a. Pathian Lehkhabu chhiar hi a duhzâwng ber a ni a. Bible awm chhun chu bangah khaidiata hlin beh tlat a ni a, he lamah hian a kal tlut tlut a. Sual nih a inhriatna a thûk deuh deuh va, amâ kut chhuakin, sual ngaihdamna leh thlamuanna zawn a tum ta a. Chaw te a nghei a, zanlaiah ṭawngṭai tûrin a tho va, sual châkna rilru tihbo nân a taksate a sawisa a; mahse a sâwt chuang lo. Pathian duhsakna hmuh nâna thinlung thianghlim neih theihna nia a rin lakah a tîm ngai lo. Nakin hnuah heti hian a sawi, “Puithiam thianghlim tak ka ni, puithiam dân zâwmna lama ka khermeizia chu ka sawi thiam lo. Puithiam hna thawka vân ram kai theih a nih chuan, ka kai ve ngei ang. La awm rei deuh phei ila ka thih phah ngei ang.”— Ibid., b. 2, ch. 3.IR 123.4

Hetiang lutuka a insûmna leh a intihretheihna avângin a lo chak lo ta êm êm a, chauh thut changte a nei ta a, he natna aṭang hian a dam fihlim ta lo. Hetiang meuhva a beih chung pawhin muanna reng a nei lo va, a tâwpah phei chuan a beidawng ta hlê a ni.IR 124.1

Luther-a a beidawn der hnuin, Pathianin ṭhian leh ṭnpuitu a han siamsak a. Mi thianghlim tak mai Staupitz-a chuan Luthera thinlungah Pathian thu a han tuh a, Isua chauh ena, mahni inhnuchhawna, Pathian dân bawhchhiat avânga hremna tûr ringawt ngaihtuah lo tûrin a fuih a. “I sualna avânga mahni insawisa lovin, Chhandamtu chu vuan la. Amah chu ring la, A felna leh A thihna azâra tlanna chu ring bawk la. Pathian Fapa chu ngaichâng la. Pathian duhsakna hriatfiahna pe tûr chein mihringah a lo chang a. A hmangaih hmasak che avângin Ani pawh hmangaih rawh,” tiin a fuih a.— Ibid., b. 2, ch. 4.IR 124.2

He zahngaihna thu hriltu hian hetiang hian a hrilh a. A thusawi chuan Luther-a rilru a khawih hlê. A sualna nêna rei fê an inbeih hnu chuan thu dik chu a man fuh thei ta a, a rilru mangangah chuan thlamuanna a lo thleng ta a.IR 124.3

Luther-a chu puithiama nemngheh a ni a, an awmna hmun Monastery aṭangin Wittenberg University-a professor ni tûrin an ko chhuak a. Hetah hian Pathian lehkhabu zir kha a bei ngun lehzual a - a tîra ziakna ṭawng bulin a zir a. Bible thu a zirtîr ṭhin a. Sâm bu te, Chanchin Ṭha bu te, leh Tirhkohte lehkhathawn te mîten an hriat fiah chuan an lawm êm êm mai a. A ṭhianpa leh a zirtîrtu Staupitz-a khân pulpit aṭanga Pathian thu sawi tûrin an nawr ta a. Luther-a chuan Krista ai awha mipuite hnêna thusawi tlâk meuh niin a la inhriat loh avângin a han tawi deuh va. Rei fê a inngaihtuah hnu chuan a ṭhiante fuihna ang chuan a ti ta a. Pathian thu chu a hre êm êm tawh mai a, Pathian thiltihtheihna pawh a chungah a awm a. Thusawi a thiam hlê mai bawk nên, ngaithlatu pawh a hmu hnem thei hlê ṭhin; a thusawi chiang tak leh nung tak chuan mîte a hnehin, a tihtakna chuan an thinlung a khawih a.IR 124.4

Luther-a chu Pope Kohhran fapa dik tak a la ni a, kawng danga kal tumna rêng a nei lo. Pathian hruaiin Rom khua a zuk tlawh a, kein a kal a, kalkawngah Monastery-ah a thleng zêl a. Italy ram Convent pakhat hausakzia, ropuizia leh an nawmsakzia a hmuh chu mak a ti hlê mai a. Pawisate an hmuh tam avângin puithiamho chu pindan ropui tak takah an chêng a, silhfên ropui leh man tam tak tak an inbel a, chaw tuihnai tinrêng an ei a. Ama nun harsatzia leh tlâkranzia nên a tehkhin chuan a ngaithiam to hlê a. A rilru a buai ṭan ta a ni.IR 125.1

A tâwpah chuan tlâng pasarih chunga awm khawpui chu râlkhat aṭangin a hmu a. Urhsûn takin leiah a bawkkhup a, “Rom khaw thianghlim, chibai ka bûk a che,” a ti a.—Ibid., b. 2, ch. 6. Khawpui a lut a, Biak in hrang hrang a tlawh a, puithiam leh rawngbâwltuten thu mak tak tak an sawite a ngaithla a, Chhamphual thiltih tûr zawng zawng pawh a ti a. A kalna apiangah a rin loh ang tak tak thil a hmu ta fo mai a. Puithiamho zîngah suahsualna a awm tih a hmu phawt a. Mi lianhoten fiamthu bawlhhlawh tak tak sawi an chîng a, Mass lai meuh pawhin ṭawng tlahawlh leh bawlhhlawh tih an chîng a hmuh chuan râpthlâk a ti a. Puithiamte leh vântlâng mipui a kawmna apiangah bawlhhlawhna bawk a hmu a. A hawina lam apiangah, hmun thianghhmah pawh, ṭawng bawlhhlawh bawk a hria a. Hetiang hian a ziak hial a: “Rom khuaa thil sual leh thil zahthlâk tih hi tuman an ngaihtuah phâk lo vang. Mahni mit ngeia hmuh loh phei chuan awihawm lo khawp a ni. ‘Hremhmun a awm ngai a nih phei chuan, Rom khaw hnuaiah a awm ang, chumi khuarkhurum aṭang chuan sualna chi tinrêng a lo chhuak,’ tihte hi an ṭawng chînzâwng a ni a,” tiin.— Ibid., b. 2, ch. 6.IR 125.2

Rom khuaah chuan kailâwn pakhat a awm a, “Pilata Kailâwn” an ti a. Kan Lal Isua chuan Pilata rorêlna pindan aṭanga a chhuah khân he kailawnah hian a kal a ni, Pathian thiltihtheihnaa Jerusalem aṭanga Rom khuaa sawn a ni an ti a. Pope-in thupêk thar a siam a, tupawh ṭhingṭhia he kailawn kai chhuak chu an sual ngaihdam a ni ang tiin. Ni khat chu Luther-an urhsûn taka ṭhingṭhi chungin he kailawn hi a zawh lai takin, awin, khawpui ri ang mai hian, “Mi fel chu rinnain a nung ang,” (Rom 1:17) tia rawn sawiin a hria a. A zuang tho lawk a, hlau leh zak tak chungin chumi hmun ata chu a kal bo ta daih a. He châng thu hi a dam chhûngin a theihnghilh leh ngai tawh lo. Chumi dâr aṭang chuan chhandamna hmuh nân mihringte kut hnathawh rin a dik lohzia leh Krista ṭhatna vawn tlat a ṭulzia a hre chhuak a. Pope tihderna thuah a mit a lo vâr ta a, a maimitchhinsan leh tawh ngai lo vang. Rom khua a hnuchhawn chuan, a thinlung pawhin a hnuchhawn nghal a, chumi dâr aṭang chuan Rom Kohhran nêna an inhranna chu a zau zêl a, a tâwpah a hrang fihlim ta a ni.IR 125.3

Rom khua aṭanga a lokîr leh chuan Luther-a chu University of Wittenberg-in Doctor of Divinity degree an pe a. Tûnah chuan a duh tâwka Pathian thu ngaihtuahna hun a nei ta. Pathian thu ngun lehzuala zira, pope-ho thu phuah chawp mai mai sawi lova, a dam chhûnga Pathian thu dik chauh sawi tûrin chhia a chham a. Tûnah chuan puithiam namai leh professor naran mai a ni tawh lo va, Bible tlângaupui tûra thuneihna pêk a ni ta. Pathian berâm rual, thu dik châk huam huamte enkawl tûra koh a ni ta. Kristianten Pathian Lehkhabua thurin chauh lo chu, thurin dang rêng rêng an pawm tûr a ni lo a ti tlat a. Hei hian pope thuneitu lian ber a nihna chu a lungphum aṭangin a han nawr chim dâwn a ni. Siamṭhatna innghahchhan pawh a ni bawk.IR 126.1

Luther-a chuan Pathian thu aia mihringte ngaihdân chawisân zâwk a hlauhawmzia a hria. Pathian thu hria intihote rinna neih loh thuah a hau va, an Pathian thu ngaihdân, rei tak chhûng mipuite rilru phuar bettu kha a kalh bawk a. Hetiang zirtîrnate hi a tlâktlai lo chauh ni lovin thil tikhawlotu a ni a ti a, chuvângin Pathian thu zir mîte leh thu ngaihtuah chîk mîte thu suangtuahna lama beng chhi lova, zâwlneite leh zirtîrten an sawi ṭhîn Pathian chatuan thu dik lam hawi tûrin mipuite a fuih a.IR 127.1

A thusawi ngaithlatu mipuite chuan a thusawite chu hlû an ti êm êm a, tun hmâin chutiang thu rêng rêng an la hre ngai lo. Chhandamtu hmangaihna Chanchin Ṭha leh a tlanna thisen zâra thlamuanna leh ngaihdamna thlawn pêk thute chuan an thinlung a tilâwm êm êm mai a, beiseina thi thei lovin an thinlung a khat liam a. Wittenberg-a êng lo chhuak chuan khawvê1 kil tin a ên chhuak ang a, hun tâwp thlengin a êng zual zêl ang.IR 127.2

Mahsela thim leh êng hi an inkâwmngeih lo, thu dik leh thu dik lo inkârah inkalhna a tâwp thei lo. A eng zâwk zâwka pawh hi kan tâna kan hum chuan, a dangte hi kan dovin kan tiboral a ni zêl a. Isua ngeiin, “Rem lêntîr tûra lo kal ka ni lo va, khandaih lêntîr tûra lo kal ka ni zâwk,” a ti a (Matthaia 10:34). Siamṭhatna a ṭan hmâ lawk khân Luther-a chuan tihian a sawi a: “Pathianin min hruai a ni lo, min nem chhuak zâwk a ni. Min hnûk chhuak a. Ka duh thuin ka awm thei lo. Hahdam taka awm hle hle ka duh a, buaina leh helna zîngah min theh lût a.”—D’Aubigné, b. 5, ch. 2. Tûnah chuan intihsiaknaah a lût ve dâwn ta ngei mai le.IR 127.3

Roman Kohhran chuan Pathian khawngaihna chu sumdawn nân a hmang a. Tangka thlengtute dawhkân chu (Matthaia 21:12) maichâm bulah an hûng a, a hralhtute leh a leitute aw chu a ri nuai nuai a. Rom khuaa Petera Biak In sak nâna chhuanlamin, pope thupêkin sual ngaihdamna chu vântlâng zîngah an zuar ta dur dur mai a. Sual manin Pathian biakna temple chu sak tûr a ni a, bawhchhiatna hlawhin a lungphûmte phûm tûr a nih chu. Rom Kohhran ropuina tûra thiltih ngei chu, a ropuina leh a chakna su nghingtu a lo ni ta zâwk. Hei hian pope thiltih, namên lova dodâlna a han siam a, pope lalṭhutthleng leh lallukhum tihchhiat hlauhawm khawpa buaina a lo chhuak ta a ni.IR 127.4

German rama sual ngaihdamna zuartu Tetzel-a chu Pathian Dân bawhchhiat leh vântlâng chunga a thil tihsual nasat avânga hrem tûr a ni a; mahsela a thil tihsual vânga hremna chu a pumpelh a, pope pawisa lâkluhna hna bawk a thawk leh a. Zah nachâng hre hauh lovin, mipui chinchâng hre lo, mimâwlho bum nân dawt muhlum, mak pui pui a sawi a. Pathian Lehkhabu chu nei se, tumah bumin an awm lo tûr. Pope thu hnuaia an awm theih nân, leh a hnungzuite hausakna leh thuneihna a pun nân, Bible chu an hmuh phâk lohvah dah bo a ni si a.—John C. L. Gieseler, A Compendium of Ecclesiastical History, per. 4, sec. 1, par. 5.IR 128.1

Khawpui a luh dâwn apiangin Tetzel-a chuan a hmâah palai a tîr hmasa a, chu chuan, “Pathian ṭhatna leh pa thianghlim ṭhatna chu in kawngkâ bulah a awm e,” tiin a au va.—D’Aubigne, b. 3, ch. 1.IR 128.2

Mipuite lah chuan vân aṭanga Pathian ngei lo chhuk ang main an lo lâwm a. An sumdawnna chu biak in chhûngah an ti a, Tetzela chu pulpitah a han lawn a, sual ngaihdamna lei a ṭhatzia leh Pathian thilpêk hlu ber a nihzia a han sawimawi ta a. Sual ngaihdamna Certificate neite chu, tun hnu lama an sual thlenga ngaihdam a nih bâkah sim pawh a ngai lo vang,” a ti a.— Ibid., bk. 3, ch. 1.IR 128.3

“Hei lo pawh hi,” an ti leh a, “he sual ngaihdamna hian nung damte chauh a chhandam a ni lo va, mitthite pawh a chhandam a ni, in pawisain thingrem mawng a den rik kauh veleh, in pêksak thlarau kha hremhmun (purgatory) kalsanin vân lam a pan vang vang ang,” a ti a.—K. R. Hagenbach, “History of the Reformation,” vol. 1, p. 96.IR 128.4

Simonan zirtîrte hnên aṭanga thilmak tihtheihna tangkaa lei a tum khân, Peteran, “I tangka hi i boral rualin boral ve rawh se, Pathian thilpêk tangka suma lei i tum avângin,” a ti a (Tirhkohte 8:20). Mahsela Tetzel-a thil zawrh chu an inchuh huai huai mai a, tangka leh rangkachak chu a thingremah an chhûng lût ruih ruih mai a. Sima, rinna neiha, englai pawha sual dova chhandamna neih ai chuan pawisaa han lei mai chu a lo awlsam si a.IR 128.5

He sual ngaihdamna a leia lei chi hi, Rom Kohhran chhûnga mi chinchâng hria tam takin an kalh a; Pathian thu leh mahni pianpui finnaa ngaihtuah pawha thil dik lo pui a ni tiin mi tam takin engah mah an ngai lo va. Kohhran mi lian tumahin kalhna aw an chhuah ngam si lo va, mahse mîte rilru a buai ṭan a, Pathian hian hmanraw dang hmangin A kohhran hi a tithianghlim ṭha dâwn lâwm ni aw! titein an ngaihtuah a.IR 129.1

Chutih lai chuan Luther-a chu Pope mi ruh a la ni a, mahsela he sual ngaihdamna buaipuitute tih dân hi a haw hle mai a. A kohhran mi tam takin an lo lei ve leh nghal a, an pastor hnênah an lo kal a, an sualte thai bo a nih theih nân an sualte an han hrilh a, sima nungchang thar put an duh vâng a ni lo va, sual ngaihdamna lehkha an neih vâng chauh a ni a. Luther-a chuan an sual mawhphurhna aṭanga fihlimna a lo pe duh lo va, in sualte in sim a, nun thianghlima in nun loh chuan, sual nei rengin in boral ang a lo tihsan ṭhîn a. Anni kha mangangin Tetzel-a hnênah an kal a, ‘kan pastorin certificate min pawmsak duh lo’ an va ti a, a ṭhen phei chuan an pawisa lâk kîr leh an tum a. Tetzel-a thung chuan ânchhe tinrêng a lawh a, khawlaiah awmtual a chhêm a, “He sual ngaihdamna thianghlim dodâltute zawng zawng hâl hlum thu pope hnên aṭangin ka hmu a ni,’ a ti a.—D’Aubigne, b. 3, ch. 4.IR 129.2

Tûnah chuan Luther-a chu thu dik chhanna hna thawk ṭan tûrin huai takin a chhuak ta. Thu dik tlângaupuina chu pulpit-ah a ṭan a, mipuite chu sual awm dân ṭhat lohziate hrilhin, mihring tumahin kut hnathawhin, a thiam lohna a tizângkhai thei lo va, a sual hremna a pumpelh thei hek lo tiin a zirtîr a. Sual sima Krista rinna chauh lo chu, sual ata chhandam thei engmah a awm lo. Krista ṭhatna chu suma lei chî a ni lo, thilthlâwn pêk a ni, tiin a zirtîr a. Sual ngaihdamna lei lovin khenbeh Chhandamtu lam hawi tûrin mipuite a sâwm a. Amah ngeiin a lo hriat hnu, chhandamna zawnga thil zahthlâk tam tak a tih a a sâwt lohzia, mahni inen lova, Krista lam hawia, ringa, muanna leh lâwmna a hmuh dânte a hrilh a.IR 129.3

Tetzel-a khân a sumdawnna kha a la tih zêl avângin, Lutheran tihrehna kawng a ngaihtuah ta a. Hun remchâng a awm ta hlauh mai. Wittenberg Biak Inah khân mi thianghlim lim tam tak a awm a, a châng chângin ni serh nia mipuite en phal a ni a, chumi nia biak ina kala an sualte thupha chawi chu sual ngaihdamna pêk an ni a, mipui tam tak an lo kal ṭhîn a. Ni pawimawh tak “Mi Thianghlim Zawng Zawngte Kût Ni,” a lo hnai ta a. Chumi ni hmain Luther-a chu Biak in lam pana kal mipuite zîngah a kal ve a, biak in kawngkhârah chuan, sual ngaihdamna thurin dodalna “thu sâwm kua leh pangâ” a târ ta a. Tupawh hnial duh an awm chuan, “Naktukah University-ah inhnialna a awm ang a, kei pawh ka ṭang ve ang,” a ti a.IR 129.4

A thu theh chhuah chu a darh zau chak hle. Hmun tinah an chhiar a, an chhiar nawn a, an chhiar leh ṭhîn a. Khawpui pumah leh, University-ah mi rilru a chawk tho nasa mai. He thu hian hêngte hi a ti-lang chiang: Sual ngaihdamna leh sual avânga hremna paih bo tûra thuneihna tû hnênah mah, pope hnênah pawh kawltîr a ni ngai lo. Chutianga zirtîrna chu dawt mai, tangka hmuh nâna mipuite bumna, he dawt thu ringtu zawng zawngte thlarau tihboral nâna Setana ruat chhuah a ni. Chû bakah Krista Chanchin Ṭha hi kohhran thil neih hlu ber a ni a, Pathian khawngaihna, chumi bua lo lang chu, rinna leh simna nêna zawngtute hnêna thil thlâwn pêk a ni tih hi.IR 130.1

Luther-a thupui theh chhuah chuan hnial a cho hlê a ni. Zawhna thu a siamte khân German ram a fang chhuak thuai a, chawlhkâr hnih khat hnuah Kristian rama mi zawng zawngin an hre chhuak vek a. Rom Kohhran chhûnga mi ṭha tak takten kohhran a khawloh deuh deuh avângin pawi an ti a, tihreh ngaihna an hre si lo va; hêng mi ṭhate hian he thu hi an chhiarin an lawm êm êm a, Pathian aw a tel niin an hria. Rom aṭanga suahsualna lo chhuak pung tulh tulh tireh tûrin Pathianin a kut a thawh ta ngei niin an hria. Lal mi lian leh rorêltuten, pope mi chapote thuneihna dan chêpa awm tûr chu an lâwm rilru hle a, a thuneihna phelh thei tumah an awm si lo va.IR 130.2

Mahsela mipui tam tak, thil sual ngainaho chuan, tihderna, an inhnemna ber a lo chhe dâwna an hriat chuan an hlauthawng a. Puithiam fing vervêkho kha, thil sual tih an phalna tihbuaia a awmleh a, an hlâwkna hlauhthawnawma a awm tâkah chuan an thinur êm êm a, bumna thu tibahlah lo tûrin an bei nasa a. Luther-a chuan dotu tam tak a nei ta. Ṭhenkhat chuan ngaihtuah famkim lovin a pawng tih mai a ni an ti a. Ṭhenkhat chuan, rin thilthu mai mai a ni, Pathian kut hnûhmâ awm lo, a chapo leh induh vang mai a ni an ti bawk a. Luther-a chuan “Thil thar ngaihtuah chhuaktu chuan chapo anga lanna a nei fo, tih leh, inhnialna chawh chhuah nân a ti mai mai a ni, tia puh an ni fo tih hre lo tunge awm? Krista leh martar zawng zawngte kha engah nge thah an nih? An hun lai finna ngainêptu nia an lan vâng a ni lâwm ni? Hman lai mîte ngaihdân inngaitlâwm taka rawn lova, thil thar an puak chhuah ṭhin vâng a ni lâwm ni?IR 130.3

“Ka thiltih apiang chu mihringte remhriatna ni lovin, Pathian remtih ang zêla tih a ni ang. Thiltihte chu Pathian ta a nih chuan tunge dang thei ang? Pathian ta a nih loh chuan tunge tihlawhtling thei ang? Kan pa, vâna Mi Thianghlim, ka duh ang ni lovin, an duhzâwng pawh ni lovin, kan duhzâwng pawh ni hek lovin, I duhzâwng chu tih ni rawh se,” a ti a.— Ibid., b. 3, ch. 6.IR 132.1

Pathian hruaiin Luther-a chuan a hnathawh chu a han ṭan na a, buaina leh manganna a tâwk lo thei dâwn lo. A hmêlmate hmuhsitna, a thiltumte a ni lozâwnga lâk kawisakna, a nungchang leh a thiltihte sawichhiatna leh tihbawrhbân an tumna te, hêng hian tuilian angin an han vûr a, a rilru a timangang thei ṭhin hlê. Kohhran leh Sikul lama hruaituten he Siamṭhatna hnathawhah hian an puih loh a ring lo va. Mi liante ṭawngkam ṭha a hmuhte chuan a tilâwm thei êm êm a. Kohhran tân ni chhuak mawi a lo chhuak ngei dâwnin a hria. Mahsela, fuihna thute kha hmuhsitna thu leh thiam loh chantîrna thuah a lo chang ta a. Kohhran hruaitu mi lian leh sorkâr mi lianten a thu chu a dik a ni tih an hria; mahse a thu an pawm chuan insingsakna nasa tak a awm dâwn tih an hre si a. Mipuite tihfina an rin dân tihdanglam chu, pope thuneihna tihṭhuanawpna a ni dâwn a, tangka bâwma tangka lût zozai kha a tâwp ang a, pope mi liante nawmsak chênna a tâwp hlauh dâwn a. Chu lo pawh chu, mipuite chu puitlinna rilru zirtîra, an chhandam nâna Isua lam chauh an en chuan, pope lalna a lo hniam ang a, anniho thuneihna thlengin a han khawih pawi dâwn a. Hêng avâng hian Pathianin finna a rawn pêk chu hnialin, an rilru ti-êng tûra a tirh an lo hnial avângin, thu dik leh Krista do tûrin an ṭang rual ta a ni.IR 132.2

Khawvêl pum thiltithei ber berte mi pakhat maiina han do chu, Luther-an a inngaihtuah chuan a thauvah a man a, a khûr ṭhîn. Kohhran ka do hi Pathian hruai ka ni tak ang em aw! tia rinhlelhnate a nei thut thut ṭhin a. A lehkha ziak pakhatah phei chuan, “Tunge maw nia ka inhriata pope mi ropui ka han do chu aw! A hmâah lei chunga lal zawng zawng leh mi zawng zawng an khûr si a. ... A hmasa kum hnih chhûnga ka rilru retheihzia leh ka beidawnzia tuman an hre phâk lo vang,” a ti hial a.—Ibid., b. 3, ch. 6.IR 133.1

Mahsela chau let derin a awm lo. Mihring ṭanpuinain a tlin tâk loh chuan Pathianah a innghat a, Pathian engkimtithei kutah zet chuan himna a lo awm tih a hre ṭhîn.IR 133.2

Luther-an a ṭhian pakhat, siamṭhatna duh mi hnêna lehkha a thawn chu: “Pathian lehkhabu hi zir ngawta a ngaihna hriat mi a ni lo va, ngaihtuah theihna nên pawha hriat thiam mi a ni hek lo. I tih tûr hmasa ber chu ṭawngṭaiin i ṭan phawt tûr a ni. LALPA hnênah A thu hriat thiam theihna chu A zahngaihna nasa tak pe tûr chein dil la. Pathian thu hrilhfiah tûrin a Petu chauh lo chu tumah an awm lo, amah ngeiin ‘Pathian zirtîrin an awm ang,’ a tih kha. Nangma hriat thiam theihna leh hnathawhah beiseina engmah nghat suh, Pathian leh Thlarau Thianghlim hruaina chauh chu ring la. Hei hi hriatna lo nei tawhtu thu a ni a, ring mai rawh,” tiin.—Ibid., b. 3, ch. 7. Tun lai hun atân thu dik ropui mi dangte hrilh ve tûra Pathianin a kohte tân hei hi zirtîr ṭha a ni. He thu dik hian Setana leh a dâwt thu phuah chawp ngainahote thinurna a chawk chhuak ang a. Sual thiltihtheihna do tûrin mihringte finna leh ngaihtuah theihna aia lian zâwk a mamawh a ni.IR 133.3

Hmêlmain pipute dân emaw, pope thupêkte leh a thuneihnate emaw a han târlan chuan, Luther-a chuan Bible thu chauhvin a chhâng a. Hêng a hnialnate hi an chhâng thei lo, chuvângin rûn dâl chauhva rilrua pawisakna chhete pawh nei loho chuan, Judaten Isua thisen an ngên angin, Luther-a thisen an ngên ve a ni. Rom mi tawrawtho chuan, “Kal sual a ni. Hei ang kal sual bawlhhlawh, dârkâr khat chauh pawh a nunna zuah hi kohhran dodâlna a ni,” an ti a.-Ibid., b. 3, ch. 9.IR 133.4

Mahse Luther-a zawng an thangah a âwk dâwn lo. Pathianin a hnatawh tûr tam tak a la neih avângin, vâna vântirhkohte amah humhim tûrin an lo kal a. Luther-a zirtîna aṭanga thu dik chhar fuh tam tak erawh chuan Setana thinurna an tuar a, thu dik avânga sawisak leh tihhlumin an awm a.IR 134.1

German rama thil ngaihtuah chîk mîte chu Luther-a thu zirtîrah an be,nglût êm êm a. A sermon leh a lehkha ziak dang aṭangin mi tam tak tân harhna ênna a lo chhuak a. Tûnah chuan rinna nungin, biak dân thi, rei tak mipuite lo chelhbettu kha, a han lân ta a. Romho puithu dân chu mipuiten dikin an hre thei ta lo va. Thinhrikna bang chu a lo chim ta a. Luther-an Pathian thu hmanga thurin dangte leh tih dân dangte dik lohna a tihlan khân, khandaih hriam tawn angina mîte thinlung a chhun a. Hmun tinah thlarau lama hmasawn duhna a lo chhuak a. Tun hmâ zawng zawng pawha awm ngai lo, felna châka a hâla hâl huam huam leh a ṭâma ṭâm huam huamna, a.lo awm ta a ni. Mipuite chuan mihring ve mai bawk ngensakna leh hnathawhte hawisanin, sim leh ringin Isua lam an lo hawi ta zâwk a.IR 134.2

Thu dik lama mîte an lo harh chhuah tâk huai huaiah chuan pope thuneituhote kha an mangang ta a. Luther-a chu Rom khuaah, kal dik lova puhna thu chhâng tûrin an ko va. Hei hian.a ṭhiante a timangang hlê mai. He khawpui hi Isua vânga martar changte thisenin an rui tih an hre si a, Luther-a tân a hlauhawmzia pawh an hre êm êm a. Roma a kal chu an hnial ta a, German ramah a thu ngaihtuah ni rawh se an ti a.IR 134.3

Chutiang chuan an buatsaih ta a, Pope aiawhin a thu a ngaithla ang. A aiawh hnêna pope-in thu a pêkah chuan Luther-a chu thiam loh chantîr a ni reng tawh a. A aiawh chuan “a ngaihtuah ang a, chawp leh chilhin a tilui ang.” A thute a lamlet duh lohva, a aiawhin Luther-a a kuta a dah theih loh chuan, German ram puma awm thei lo tûrin a puang ang a, a hote pawh a hnawt chhuak ang a, ânchhia an lawh ang a, kohhran aṭangin a hnawt chhuak vek ang.—Ibid., b. 4, ch. 2.IR 134.4

Chu lo pawh chu pope thupêk a la awm: Romin phuba a lâk theih nân, Luther-a leh a hote mana, Rom kuta pe duh lo chu, kohhran mi lian pawh ni se, sorkâr mi lian pawh ni se, hnawt chhuak vek tûrin a aiawh chu thu a pe a ni.IR 134.5

Pope zia dik tak chu hetah hian a lang. A thupêk pumah hian Kristian han tihâwm leh thil dik leh dik lo han dawnna rêng rêng a awm lo. Luther-a lah chu Rom khua aṭanga hla takah a awm a, a thiam thu sawina hun engmah pawh a la awm lo va, a thu an ngaihthlâk hmâ hauhvin kal sualah an puh nghal mai a, ni khat thil thu-ah an zilh a, an puh a, a thu an titlu a, thiam loh an chantîr a; chu chu pa thianghlim, thuneitu sâng ber, kohhran leh sorkâra thuneitu, thil tisual thei lo tia inchhâlin a tih a ni.IR 135.1

Hetih lai, ṭhian ṭhate khawngaihna leh fuihna a mamawh lai tak hian, Pathianin Wittenberg-ah mi pakhat Melanchthon-a chu a han tîr hlauh mai a. A la naupang hle a, inngaitlâwm tak, tlângnêl lo tak a ni a, mahsela a finzia, a hriatna zauzia, thusawi leh ṭawnghmang a thiamzia, a felzia leh a rinawmzia avângin, mîte zah leh ngainat a ni a. A zaidamzia hi a finzia ai mahin a langsâr. Chanchin Ṭha hnungzuiah a ṭang thuai a, Luther-a ṭanpuitu leh ṭhian rintlâk a ni. A zaidamna leh a fîmkhurna, leh thil ni chiah lo chu a duh loh dân, leh Luther-a rorumna leh hmatihmawhna an infin hian thil tih dân ṭha tak a lo awm thei a ni. Hnathawh thua an inpumkhatna hian Kohhran Siamṭhatna a tisâwt a, Luther-a pawh a tithatho zual a. IR 135.2

A thu ngaihtuahna hmun atân Augsburg khua ruat a ni a, Luther-a pawh chu khaw lam pan chuan a chhuak ta a, kein a kal a. Mi tam takin an hlauhpui a. Kalkawngah mi ṭhenkhatin an lambun ang a, an lo that dâwn tih thuthangte a awm si a, a ṭhiante chuan kal lo tûrin an thlêm a. Wittenberg khua pawh chhuahsan riha, a taksa him nân, amah hum duhtute hnêna awm rih tûrin an ngen bawk a. Mahsela Pathianin kawng a ruatsak chu kal pênsan a tum lo. Thlipuiin rawn nuai vêl mah se, thu dik chu rinawm taka vawn tlat a tum a. A thu chhak chhuah duhzâwngte chu: Jeremia anga harsatna tâwk rêng rêngin ka awm a; mahsela min vauna a nasat zawh poh leh ka hlimna a pung ting mai. Ka hming zawng an tichhe ta ngei mai. Thil pakhat chauh a la awm - ka taksa chaklo tak hi; an duh leh la sela, ka nunna chu dârkâr tlêmtê zawngin an titawi deuh vang chu. Ka thlarau erawh chu an khawih thei lo. Isua Krista Chanchin Ṭha khawvêla puan darh tumte chuan englai pawhin thih inbeisei rawh se.”— Ibid., b. 4, ch. 4.IR 135.3

Augsburg khuaah Luthera a lo thleng tih a hriat chuan pope aiawhtupa chu a lâwm hlê a. Mi kal sual huatthlala, khawvêl zawng zawngin an thlîr chu, Rom thiltihtheihna kârah a lut ta ngei mai le, pope aiawh lah chuan chhuah a tum si lo va. Luthera lahin lalber humhimna thupêk a la bawk si lo. Lal hnên aṭanga humhimna thu hmu lo chuan pope aiawh hmâa ding lo tûrin a ṭhianten an ngên a, lal humhimna thu chu anmahni chuan an hmuhsak ta a. Pope aiawh thiltum chu: Luther-a chu ka lamlêttîr phawt ang a, a theih loh chuan Rom khuaah ka hruai lui ang a, chutah chuan Huss-a leh Jerome-a chan ang kha a chang ang tih a ni a. Tichuan mi a tîr a, Luther-a chu lalber humhimna lehkha tel lova, pope aiawh zahngaihna ringa a hmâa ding tûrin an thlêm a. Mahse Luther-an a duh lo. Lal humna a hmuh hmâ chu a hmâah a ding lo.IR 136.1

Rom-hovin, Luther-a hneh dân tûra an suangtuah dân chu, thinurna tilang lovin, nêlawm taka hîp an tum a. Pope aiawh nêna an inbiak chhinnaah pawh ṭhian ṭha tak hmêl a lo pu a; mahsela Luther-a chu kohhran thuneihna hnuaiah a intulût pumhlûm tûr a ni a, a rin hrannate pawh phunnawi lovin a lamlêt vek tûr a ni tiin a phût tlat a. A khingpuipa nungchang a hre lo hlê mai. A chhânnaah chuan Luther-an kohhran a ngaihsânzia te, thu dik a ngaihhlut thu te, leh a thu zirtîr an remtih lohzâwngte hrilhfiah a duhzia te a sawi a; tin, a thurinte pawh Pathian Thu zirna hmuna mîten ngaihtuah sela a ti a. Mahsela ka dik leh dik loh hriat hmâa lamlêt tûra mi tur ringawt hi zawng ka remti thei lo a ti ve tlat a.IR 136.2

Ani chhânna ve thung chu, “Lamlêt rawh, lamlêt rawh,” tih ngawt a ni a. Luther-a chuan a dinhmun a dik a ni tih Pathian thu aṭangin a entîr a, chuvângin Thu dik ka tlânsan thei lo a ti tlat a. Pope aiawh chuan Luther-a hnialna chu leh thlâk dân a hre si lo va, sawichhiatna nên, hmuhsitna nên, a châng leh fak derna nên a âng ta chiam mai a, a châng leh tun hmâ pipute thusawi te leh an tih dân te a han sawi a. Luther-a chu ṭawng hun rêng rêng a pe ve la lo va. Inbiakna chu hetiang hi a nih dâwn chuan a ṭha dâwn lo tawp mai tiin Luther-an a ngaihtuah ta a, ka chhânna zawng zawng chu ziakin ka han pe ang e, a ti ta a, ani pawh chuan duh lo zet chungin a phal ta hrâm a.IR 136.3

Luther-an a ṭhian pakhat lehkha a thawnnaah chuan, “Hetianga ziaka ka pêk hian tihduhdah tuara chuan hlâwkna pahnih a nei, pakhatnaah chuan ka thu ziakte chu, mi dangten a dik leh dik loh an chhui thei ang a; pahnihnaah chuan, he mi chapo, a dik a dawk thlu lova pâwng pâwt mai mai tihthlabârna thil remchang tak a ni a. a tawng chapo hi aman a awih leh roh si a,” tiin.—Martyn, Life and Times of Luther, pp. 271-272.IR 137.1

An inbiak lehnaah chuan, Luther-an a thurin a ziak, chiang tak, famkim tak leh a tawi thei ang ber, hnial rual loh, Pathian thu nêna inrem vek chu chiang tak leh ring taka a chhiar hnu chuan pope aiawh Cardinal kutah a pe a; ani chuan hmusit takin a theh kiang a, “Thu lawilo awm khâwm, Pathian thu hman loh loh tûra hmanna mai mai,” a ti a. Luther-a chu a za ve ta zak mai a, Cardinal chu ama tanna ngei pipu dân leh kohhran zirtîrnaah a chhâng dang leh ta êm êm mai a.IR 137.2

Cardinal chuan Luther-a hnialna chu chhân rual a ni lo tih a hriat chuan, a thinur a insûm zo ta lo va, thinur takin, “In lamlêt rawh, a nih loh chuan Romah ka kaltîr ang che, chutah chuan i thu ngaihtuah bîk tûra ruat rorêltu hmâah i ding ang. Ka hnawl chhuak ang che a, i thu ringtute zawng zawng nên, i lama la ṭang tûr zawng zawngte nên, kohhran aṭangin ka theh chhuak ang che u,” a tih khum a. A tâwpah chuan, “Lamlêt rawh, i lamlêt duh loh chuan lokîr leh tawh suh,” a ti a.—D’Aubigné, London ed., b. 4, ch. 8.IR 137.3

Luther-a leh a ṭhianteho chu an chhuak ta thuai a, lamlêtna chu beisei tûr a ni lo tih fiahna a ni mai a. Hei hi Cardinal thil tum dân a ni ta hauh lo mai le. Luther-a chu tihṭhaihin ka tithlabârin ka thu hnuaiah ka dah thei tiin a uang vêl a. Tunah chuan a hote nên chauh an awm ta a, a hlawhchham chianzia an hmuh chuan lungni lo deuhvin an inmelh ta hruk hruk hlawm a.IR 137.4

Hemi ṭuma Luther-a hnathawh hi a hlawhchham lem lo ve. Thlîrtu mipui tam tak an awin a. Hêng mîte hian mi pahnihte nungchang leh an dinhmun ngheh leh dik dân ve ve kha an han tehin an khaikhin a. An va inang lo êm! Luther-a chu mâwl tak, thuhnuairawlh tak leh nghet tak, Pathian chaknaa dinga, thu dik vuan nghet a ni a; pope aiawh chu induh tak, chapo tak, mi zawng zawng chunga lêng ka ni tihna rilru pu a nih hriat tak, hnial khân hre lo tak, Pathian thu ṭanchhan tûr pakhat mah hre lo, “Lamlêt rawh, chuti lo chu Rom khuaah hrem tûrin ka tîr ang che tih chauh hria a ni thung.IR 137.5

Luther-an lalber humhimna thu hmu mah se Romhoten mana lung ina tantîr thu an phiar a. A ṭhianteho khân Luther-a chu, heta I awm reng hi sâwtna a awm lo. Wittenberg-ah kir leh thuai la a ṭha e tiin an nawr a. Chu chu tuma hriat lohva a rûk têa tih tûr a ni a. A tûk zîngah ni chhuah hmain Augsburg khua a chhuahsan a, sakawr chunga chuangin rorêltu pakhatin hnung zuitu a pêk nên an chhuak ta a. Ngaihṭha lo chungin, khawpui kawtthler chu thimthamah an kal chhuak a. A hmêlmate khân tihboral tumin an chang ve rân bawk si a. An thangah âwk tak ang maw! Hetih lai hi mangan hun a ni a, ṭawngṭai hun a ni bawk. Khawpui kulh kawngkâ an va thleng a, an lo hawnsak a, a hnungzui nên buaina awm lovin an chhuak ta a. Pâwn an thlen ve leh hmanhmawh takin an tlân a. Pope aiawhin a hriat chuan man phâk rual an ni tawh lo va. Setana hote an che sual ta, bêl chhûnga sa anga an ngaih tawh, savain thangkamtu thang a thlawhsan angin ani pawh a tlang ta daih si a.IR 138.1

Luther-a a tlan bo ta daih tih pope aiawhin an hriat chuan, a thin a ṭhâwngin a thinur ngiang mai. Luther-a ka han khuahkhirh ang a, ka han ching chau vang a, zahawmna leh lawmman ka hmu nasa ang chu tih a inbeisei nâk alaia, a hlawhchham tak der mai chu. A thinur chu lal pakhat, Saxony lal Frederick-a chungah a hrithlâ a. Luthera thlavâng a hauh va, Rom khuaah i han tîr tûr a ni, a nih loh leh Saxony aṭangin i hnawt chhuak tûr a ni tiin a vau va.IR 138.2

Luther-a thung chuan, pope-in emaw, pope aiawhin emaw, Pathian lehkhabu aṭangin ka dik lohna mi han kawhhmuh phawt sela, Pathian thu ka kalhna mi entîr theih phawt chuan, ka rin dân zawng zawng hi ka hnûk lêt vek ang tiin a tiam a. Pathian thu avânga tuar tlâka ruat a nih avângin Pathian chungah lawmthu a sawi a.IR 138.3

Lal chuan rin dân thar thu hi engmah hriat chianna a la nei lo va, mahse Luther-a thusawi chianzia leh awihawmzia khân a thin a khawih hlê a, Luther-a thiam lohna hriat chhuah a nih hmâ chu Lal chuan hum a tum a, pope aiawh chu heti hian a chhâng a: “Dr. Martin chu Augsburg khuaah i hmâ ngeiah a ding a, chu chu i duh tâwk tûr a ni. A dik lohnate kawhhmuh tûr hre si loyin, lamlêttîr tumin i bei ang tih kan beisei lo. Kan rama mi thiam tumahin, Luther-a thurinte hi a dik lo va, Krista dodâlna a ni a, kal sualna a ni bawk tih min hrilh lo,’ a ti a. Chu lovah chuan Lal chuan Luther-a hnawh chhuah emaw Roma tirh emaw a tum lo.”— Ibid., b. 4, ch. 10.IR 139.1

Lal chuan vântlâng nun dân khawloh zêlzia leh insiam ṭhatna nasa tak a mamawh ta tih a hria a. Mîten Pathian dân an zawm a, mi ṭhate hruaina an zui chuan, mîte khawlohna dan chah nân leh sualte hrem nâna buaithlâk tak leh tangka tam tak senga buatsaih a ngai dâwn lo tih a hre bawk a. Luther-a hian chu tak chu a tum a ni tih a hria a, kohhran thli ṭha a lo tleh chu a lâwm rilru viau nghê nghê a. IR 139.2

Luther-a chuan University-a Professor hna a thawh chu a hlawhtling hlê tih pawh a hria. A thupui Biak in kawngkhâra a târna kha kum khat chê chê chauh a la ni a, mahse “Mi Thianghlim Zawng awngte Kût Ni” laia mi lo kal khâwm an tlêm phah hlê tih pawh a hria. Romho chuan thawhlawm leh Pathian betute tam tak an chân ta a, mahse pâwl dangin an ai an han awh thung a, Wittenberg-a lo kalte chu mi thianghlim lim be tûra lo kal an ni ta lo va, zirtu, zirna pindante luah khat tûra lo kalte an ni zâwk. Luther-a lehkha ziakte avângin ram tina mîten Pathian thu hriat châkna an nei thar a, hêngho hi German rama mi chauh an ni lo va, ram dang tam tak aṭanga lo kal an ni. Tlangvâlte chuan Wittenberg khaw dai an lo thlenin, an hmuh hmasakna ber a la nih chuan, vân lam hawiin an kut an phar a, hmân laia Zion aṭanga êng lo chhuakin khawvêl pum a ên angin, he khua aṭanga thu dik êng chhuahtîrtu Pathian chu an fak ṭhîn a ni.— Ibid., b. 4. ch. 10.IR 139.3

Tûnah rih chuan Luther-an Rom dik lohna tlêmtê chauh a la hransan a. Mahsela pope thupêkte leh a inrêlbâwlna dânte leh Pathian ṭawngka chhuakte a khaikhin chuan mak a ti hlê ṭhîn. Heti hian a ziak a: “Pope thupêkte ka han chhiar a, pope hian Krista nge a dodal a, a zirtîrte ka hre thei lo. Hêng thupêkahte hian Krista chu dik lo taka lantîra awmin khenbeh nawnin a awm,” a ti a.— Ibid., b. 5, ch. 1. Mahsela Luther-a chu Rom Kohhran nghet tak a la ni reng a, ka la hransan dâwn tih ngaihtuahna rêng a la nei lo.IR 139.4

Luther-a thu ziakte leh a thurinte chuan Kristian ram zawng zawng a fang chhuak ta a. Switzerland leh Holland ramah a lût a; a lehkha ziakten France ram leh Spain ram a thleng bawk a; England-ah phei chuan a thu zirtîrte chu nunna thu angin an pawm thlap a ni. Belgium leh Italy a thleng bawk a, thim zînga ṭhû mi sâng tam takin nunna dânte an chhar chhuak a, an lâwm êm êm a.IR 140.1

Luther-an a dodâlna thuah Rom a mangang deuh deuh va; a hmêlma ruh zual deuh deuh leh zirna hmun liana zirtîrtu liante pawhin, he puithiam ninawm thah hi thiltihsualna a ni lo ve an ti hial a. Ni khat phei chu pa pakhatin Luther-a a va hnaih a, a puan hnuaiah puakruk a thukru a, engvânga mahni maia awm nge a nih a va zawt a. Ani chuan, “Pathian kuta awm ka ni a, Amah chu ka chakna leh ka phâw a ni, mihringin engnge min tih theih ang?” a lo ti a.— Ibid., bk. 6, ch. 2.IR 140.2

Chu thu a hriat chuan, chu pa chu a dâng sâwp sâwp a, vâna vântirhkohte hlauva tlân bo niâwm takin a tlan bo ta a. Rom-in Luther-a tihboral a tum tlat a, Pathian lahin a vêng tlat bawk a, “A thu zirtîrin ram tin hmun tin a fan chhuak a, ... chhûngkua te, Convent te, mi lian in te, zirna hmun lian te leh lalber in te.” Mi lian tam takin humhima ṭanpui an peih bawk a.— Ibid., b. 6, ch. 2.IR 140.3

Hetih lai tak hian Luther-an Huss-a lehkha ziakte a chhiarah chuan, rinnaa thiamchan thu a ziak chu a hmu a, hei hi ani pawhin hawlhlawr leh zirtîr a tum tak chu a ni a. “Paula, Augustine leh kei hi kan hriat lohvin Huss-a hnungzuite kan lo ni reng mai.” “Tun hmâ kum za laiah khân thu dik chu puan a ni tawh a, hal boral a ni bawk tih thu-ah Pathianin khawvêl a la chachhuah ngei ang,” tiin a ziak a.- Wylie, b. 6, ch. 1.IR 140.4

Kristian kohhran siamṭhat thu-a Luther-an lalber leh lal khawnbâwl mi ṭhate lehkha thawna a sâwmnaah chuan pope thu heti hian a ziak a: “Krista hmuna ṭhû inti si, lalberte ai pawha intiropui hi chu, a râpthlâk a ni. Hei hi mi rethei Isua anna em ni? Mi inngaitlawm Petera anna em ni? Khawvêl lalpa alawm an ti a. Mahsela Krista, a aiawh chu ka ni tia a chapopui, chuan, ‘Ka ram he khawvêla mi a ni lo,’ a ti si. A aiawhtu chuan Isua aiin ram a nei zau zâwk a ni maw?”—D’Aubigné, b. 6, ch. 3.IR 140.5

Lehkha zirna hmunpui University-te chungchang chu heti hian a ziak bawk a: “Ṭhalaite hnêna Pathian thûte taima taka an zirtira, an thinlungah nemkai a nih loh chuan, University-te hi hremhmun kawngka zâu mai an ni ang tih ka hlâuthâwng hlê a ni. Pathian thûte thupui ber a nih lohna hmunah tumah an fâte dah tûrin ka fuih lo. Pathian thu, bahlah lo leh urhsûn taka bei mîte awm lohna zirna hmun chu a kal khawlo ngei ang.”— Ibid., b. 6, ch. 3.IR 141.1

Luther-an lalber leh mi liante a sâwmna khan German ram pum a fang chhuak thuai a, mîte rilru a hneh êm êm a. Tûnah chuan ram pum a chawk tho ta, mi tam tak Kohhran Siamṭhatna thu-ah an phûr a. A hmêlmate lah kha phuba lâk châkin an zâ an zâ a, thu khauh tak chhuah tûrin pope an ngên a. Ani chuan Luther-a thurinte chu chawp leh chilha thu dik lova ngaih tûr tiin thu a pe a. Ni sâwmruk chhûng Luther-a leh a hote an lamlêt vek loh chuan, hnawh chhuah vek tûr a ti bawk a.IR 141.2

Chu chu kohhran siamṭhat nân thil buaithlâk tak a ni. Tun hmâ kum za tam tak chhûng khân lal ropui tak takte pawhin hnawh chhuah nih hi an lo hlau nasa a, Sorkâr ropui tak takten an hlau va, an chhiat phah rem rum a. An hnawh chhuahate lah kha mîten an ṭih êm êm a, tumah kawm ngam leh be ngam pawh an awm lo va, ran anga zawna tihboral mai tûr an ni a. Luther-a pawhin a chunga buaina lo thleng tûr hlauhawmzia chu a hai lo, mahse a ding nghet tlat a. Isua chu a ṭanpuitu leh a phaw atân a hmang a. Hetianga a thuziakah hian a huaizia a lang: “Thil engnge lo awm dâwn ka hre lo, ka hre châk bawk hek lo. Hremna chu lo kal ang hmiang, ka hlau lo. Thinghnah pakhat tê pawh kan Pa Pathian hriat lohvin a tla lo va. Mi ngaihtuah nasa zâwk dâwn lâwm ni? Thu dik ṭana thih chu thil awl-ai a ni, Thu, tisaa lo chang meuh pawh a thi si a. A hnêna kan thih chuan, A hnênah kan nung leh ang. Kan hmâa a lo tuar tawh zawng zawng kan tuar ve chuan, A awmnaah kan awm ang a, A chênnaah kumkhuain kan chêng ve ang.”— Ibid., 3rd London ed., Walther, 1840, b. 6, ch. 9.IR 141.3

Pope thupêk “Bull”-in Luther-a hnên a lo thlen chuan, Luthera chuan, “Dâwt thu leh thu bawlhhlawh a nih avângin ka hmusitin ka do ve. Heta thiam loh an chantîr chu Krista a ni zâwk. Ṭanna ṭhaa ka ṭan avânga huat ka hlawh avângin ka hlim a ni. Zalênna ropui zâwk ka nei ta tih ka thinlungin a hria. Pope chu Krista Dodâltu a ni tih ka hriat tâk chu! A lalṭhutthlêng pawh Setana ta a ni tih ka hre ta,” a ti a.—D’Aubigné, b. 6, ch. 9.IR 142.1

Pope thupêk hi thil nêp a ni lo. Lung in, sawisakna leh khandaihtean han hman chuan an awih leh nge nge ṭhîn. Pope-in thu a pêk meuh chuan, mi chaklo leh sakhaw nghet nei lote chu an khur zawih zawih zêl a ni. Mi tinin Luther-a chu an lainat a; mi tam tak chuan, kohhran siamṭhat nâna nun han chân êm chu a na lutuk alâwm maw, an ti a. Luther-a hnathawh chu a lo tâwp dâwn ta a ang hlê.IR 142.2

Mahse Luther-a chuan a lo hlau awzawng lo mai a. Rom chuan ânchhia a lawh a, khawvêlin an thlîr ṭhuap a, lamêt luihtîr a nih loh chuan a boral dâwn ngei tih chu hai rual a ni lo. Mahsela Luther-a chuan hlauhna rêng rêng nei lovin, thiam loh an chantîrna chu an chungah a theh lêt a, vântlâng hriatin he kohhran aṭang hian ka hrang kumkhua tawh ang, a ti a. Zirlai te, zirtîrtu te leh khuaa mi lian leh mi tê, mipui tam tak hmâah Pope thupêk “Bull” leh Kohhran Dân leh pope thupêk dangte a hâl a: “Ka hmêlmate chuan ka lehkhabute an hâl avângin mipuite rilrua thu dik intuhte an tiboralin an thlaraute an tiboral a; kei pawhin an lehkhabute ka tiboral e. Buaina nasa chu a inṭan ta. Tun thlengin pope nên chauh kan la inchai a. Tunah he hna hi Pathian hmingin ka thawk ṭan e, ka tel lovin a tâwp ang, mahse Pathian chaknain a bei zêl ang,” a ti a.— Ibid., b. 6, ch. 10.IR 142.3

“I ṭanna hian mumal a nei lo ve,” tia hmêlmate tih-elna leh sawichhiatna Luther-an a chhânna chu: “Pathianin min thlang a, min ko a ni lo tih tunge hria; kei mi hmusit hian, Pathian an hmusit tih hlauhna an nei lo a ni maw? Aigupta an chhuahsan lai khân Mosia chu amahin a awm a, lal Ahaba lal laiin Elija chu amahin a ṭang a, Isaia chu Jerusalemah amahin a awm a, Ezekiela pawh Babulonah amahin a awm bawk a. Pathianin A zâwlnei atân puithiam lal emaw, mi lian dang emaw a thlang ngai lo; mi mai mai, mîten engahmaha an ngaih lohte a ni a thlan ṭhîn. Vawi khat phei chu berâmpu Amosa a thlang, mi thianghlimte hian an nun chân huamin lalber te, lal te, puithiam te leh mi fing te an zilh fo va. Kei hi zâwlnei ka ni ka inti lo. Anni an tam a, kei, keimah chauh ka nih avâng tak pawhin an hlau tûr a ni. Hei hi ka hre chiang: Pathian thu chu ka hnênah a awm a, an hnênah a awm lo.”— Ibid., b. 6, ch. 10.IR 142.4

Luther-an kohhran a hransan dâwn meuh chuan a inngaihtuah nasa mai. Hetih laia a lehkha ziak chu: Naupan lai aṭanga kan lo tih ṭhan tawh han bânsan chu harsa ka ti ngei mai. Pathian thu dik angina ka ti a ni tih inhriatna nei mah ila, mahni inthiam chawpa, mahni chauhva dinga Pope ka han do ngam tûr leh Pope chu Krista dodâltu a ni tih han tihlan chu na ka ti ngei mai. Ka thinlungin a tuar nasatzia chu! Pope ṭantuten zawhna an zawh fo ṭhîn chu vawi tam ka inzawt a: “Nang chauh hi em ni fing? Mi dang zawng zawng hi an dik lo a ni ang maw? A dik lo chu nangmah hi lo ni ta la, thlarau tam tak i hruai sual, chatuana boral tûrte hi engtin nge ni ta ang? Chutiang chuan keimah leh keimah ka indo va, Setana ka do bawk a, a tâwpah Kristan a thu dik lo thei lo hmangin ka rinhlelhna lak ata ka thinlung a han tichak ta a.”—Martyn, pp. 372, 373.IR 143.1

Pope-in Luther-a kha, ‘I thû i lamlêt loh chuan hnawh chhuah I ni ang,’ tiin a vau tawh rêng a, chu chu tûnah a lo thleng ta. Pope-in thupêk “Bull” dang a han siam leh a, Luther-a chu vân ânchhe dawng, Rom Kohhrana tel tawh lo tûra thupêk a ni a, a thu zirtîr dawng zawng zawng pawh chu a anga hrem tûr tiin. Tûnah chuan inkalhna namen loa inṭan ta.IR 143.2

An hun laia thu dik ṭangkai leh pawimawh bîk sawi tûra Pathianin a tirhte chuan, kalhna leh dona an tâwk chawk a. Luther-a hun lai chuan thu dik, chutih lai atâna pawimawh bîk a awm a; tun lai kohhrante tân thu dik pawimawh bîk a awm bawk a. A duh ang taka thil engkim Titu-a khân, an hun laia mihring nun dân boruaka thû leh, an hun laia thiltih tûr pawimawh bîk, leh thil harsat leh harsat loh ang zela thawk tûrin mîte a ruat a. An hnêna êng pêk an ngaihhlut chuan thu dik hriat thiamna zau zâwk pawh pêk a ni ang. Luther-a dotu pope-hovin thu dik an ngaisâng lo vang chauhvin, tun laia mi tam zâwkin thu dik an ngaisâng lo. Hmân laia mîten mihringte thu ruat chhuah mai leh pipute tih dân, chu Pathian thu aia an ngaisâng angin, tun lai pawhin chutiang rilru chu a awm. Tun lai atâna pawimawh bîk thu dik theh darhtuten hmân laia Kohhran Siamṭhatute aia duhsakna an beisei tûr a ni lo. Thu dik leh dik lo inkârah leh Krista leh Setana inkâra inkalhna nasa chu khawvêl tâwp thlengin a zual zêl ang.IR 143.3

Isuan a zirtîrte hnênah: “Nangni khawvêla mi ni ula, khawvêlin amaha mi a hmangaih tûr; khawvêl mi in ni si lo va, khawvêla mi ka thlan chhuah zâwk che u avâng hian khawvêlin a hua che u a ni a. ‘Bâwihh a pu aiin a ropui lo,’ tih thu ka hrilh tawh che u kha hre reng rawh u. Annin kei mi tihduhdah tawh chuan nangni pawh an tiduhdah ang che u; ka thu an zawm tawh chuan nangni thu pawh an zâwm ang,” (Johana 15:19, 20). Hetiang hian a sawi leh thung: “Mi zawng zawngin an fak hunah che u in chung a la pik ang, chutiang bawkin an thlahtuten zâwlnei derte chunga an tih kha,” (Luka 6:26) . Tun lai rilru hi hman lai mîte rilru aiin Krista nên a inrem chuang lo. Tun laia Krista thu dik, dik taka puangtute chu, hmân laia mîten an lawm aiin an lawm chuang lo vang. Thu dik dodâl dân a dang a ni thei. Huatna chu fing taka tih a nih dâwn avângin hmuh theiha tih-lan a ni lo thei. Mahse hêng ang dodâlna hi a la awm ta reng a, hun tâwp thlengin a awm ang.IR 144.1