Loading...
Larger font
Smaller font
Copy
Print
Contents
  • Results
  • Related
  • Featured
No results found for: "".
  • Weighted Relevancy
  • Content Sequence
  • Relevancy
  • Earliest First
  • Latest First
    Larger font
    Smaller font
    Copy
    Print
    Contents

    Bung 12—France Rama Siamṭhatna

    (The French Reformation)

    SPIRES khuaa hnialna leh Augsburg khuaa a chhechhama thutiamna kha German rama Protestant Kohhran tân hnehna ropui tak a ni a. Mahsela a hnu lawkah buaina leh titohnain a han zui a. Kohhran Siamṭhatna ṭanpuitute zîngah inthurual theih lohna a lo chhuak a, chu chuan a tichak lo ta êm êm a; hmêlmaten nasa takin an er bawk si nên, Protestant Kohhran chu a chhe der dâwn ta a ang hlê. Mi tam takin an nun an chân phah tawh a. Tualchhûng buainate a lo chhuak a. Kohhran Siamṭhatna hruaitu lian ber pakhat chu a lo rinawm ta lo va, a ṭhian dangte a mantîr ta hlawm a. Amah avângin rin dân dik zâwmtu leh zahawm ber ber te chu an man a, khaw tin khaw tangah an hnûk vêl a. Mahsela lalber chan a ṭha dâwna a lan lai takin, hnehin a awm ta; a salmante chu a kut ata laksakin an awm a. Lalber khân, thurin dik tiboral tûrin, a ramte, a sum leh paite leh a nunna hial pawh chân a huam a nih kha; mahsela sakhaw zalênna thurin tihboral a tum chu, zalênna pe tûra tihluihin a awm ta zâwk a. A sipaite indonaah an riral zo va, a sum leh pai a khawhral zo va, a ram chhûnga miten hel an tum a. Chutih chhûng zawng chuan, rinna dik tihboral a tum kha a kal zau zêl a, lalber Charles-a chuan Engkimtitheia a do a ni. Pathian chuan, “Êng awm rawh se,” a ti a; lalber Charles-a erawh chuan thim chu chhum lo chat lova a awm reng theih nân a bei a, mahse a hlawhchham ta. A hun hmâin a tar a, buaina tâwk rêng rêngin a awm a, a chau zo ta a, lal nih a bâng a, khawi lai Monastery-ah emaw a inphûm bo ta a ni.IR 211.1

    German ram ang bawkin Switzerland-ah pawh Kohhran Siamṭhatna thuah harsatna a awm. Hmun tam takah kohhran dik an vuan a; mahse mi tam tak chuan a dik a dawk thlu lovin Rom rinna an la vuan lui tlat a. Kohhran dik zâwmtute an tihduhdah ṭhin avângin, ram buaina a chhuak ta a. Zwingli-a leh a thawhpuite chu Cappel hmunah thahin an awm a. Oecalampadius-a khân Zwingli-a te thi chu a tuar êm êm a, rei lo têah a thi ve ta a. Rom chu a chak leh ta, ram a chân zawng zawngte pawh kha a hmu kîr leh vek dâwnin a lang hial a. Mahse Chatuan Rorêltua chuan A hnathawh leh A mîte A kalsan lo. A bân chakin a la han chhan chhuak leh mai ang. IR 211.2

    Siamṭhatna hruaitu tûrin ram dangahte pawh hnathawktute a ruat a. France ramah chuan, Luther-a hmain Kohhran Siamṭhatna a lo chhuak ṭan tawh a. Chu nî chhuak hmu hmasa bertu chu Lefevre-a ni, upa tak a ni tawh, lehkha thiam tak, hriatna zau tak nei a ni a, Paris University-a zirtîrtu lian a ni, pope mi ruh a ni bawk a. Hmân lai ṭawng hluite a ngaihtuahna lamah Bible hi a chhar chhuak a, a zirtîrte pawh a zirtîr ve ṭhîn a.IR 212.1

    Lefevre hi mi thianghlimte ngaina mi a ni a. Kohhran thu ziaknaa chuang mi thianghlim leh martarte chanchin ziah a tum a. He hna atân hian lehkhabu tam tak chhiar a ngai. A ziak tam hlê tawh tih chuan, Bible hian min ṭanpuina a nei dah law maw tiin a han chhiar a. Mi thianghlimte chu a hmu ngei mai, mahse Rom lehkhabua inziak kha an ni hlawm lo. A thinlung a fiah ta uar mai a, a thil tih tûr kalsanin Bible chhiar a ngawrh ta a. Thu dik a hmuh chhuahte chu mi dangte a zirtîr ve ṭhîn a.IR 212.2

    Kum 1512-ah, Luther-a leh Zwingli-an Kohhran Siamṭhat an ṭan hmâ daihin, Lefevre chuan heti hian a lo ziak tawh a: “Rinna azâra felna, Amâ ṭhatna avâng chauhva chatuan nunna kan neihna hi, Pathian min pêk a ni.”—Wylie, b. 13, ch. 1. Tlan chhuahna thurûk a ngaihtuah chuan, “Aw! Chû aiawhna ropui, sawi sên loh chu! Sual kai lo chuan thiam loh a chang a, thiam loh chang chuan thiam a chang a; malsâwmna chuan ânchhia a dawng a, ânchhe dawng chuan malsâwmna a dawng thung a; Nunna chu a thi a, thia chu a nung leh a; Ropuina chu thimin a tuam a, engmah hre lo, buaina chauh hriaa chu Ropuinaa thuamin a awm.”—D’Aubigné, b. 12, ch. 2.IR 212.3

    Chhandamna ropui chu Pathian a ni tih a zirtîr a, mahse thuawihna chu mihring ta a ni tiin a zirtîr a. “Krista kohhran member i nih chuan, a taksa pêng i ni a; a taksa i lo nih chuan, Pathian nungchangin i khat a ni. Mihringte hian hetiang nih theihna hi han hrethiam teh se aw! Nun thianghlim leh mawiin an nung ngei ang. An chhûnga ropuina awm, mita an hmuh theih loh lakah chuan, khawvêl ropuina chu thil hmuhsitawm mai a ni,” a ti.— Ibid., b. 12, ch. 2.IR 212.4

    Lefevre-a zirtîrte zîngah chuan mi pakhat a thusawite lo ngaithla ngun bîk a awm a, a aw te a reh daih hnuah hei hian a la han chhunzawm zêl dâwn a ni a, chu chu William Farel-a a ni. Nû leh pâ sakhaw mi tak nei a ni a, kohhran thu zirtîr chu i-hê lova pawm mai tûra zirtîr ṭhîn a ni. Tirhkoh Paula ang deuhva “Sakhaw pâwl khermei ber dân pangngaia Farisaia ka awm kha,” ti pâwl a ni a. Rom kohhran mi dik tak a ni a, kohhran dodâltute chu tihboral mai duh a ni ṭhîn a. Nakin hnua hetih lai chanchin a sawi chu, “Pope sawi chhia ka hriat chuan, chinghne thinrim angin ka hachang ka ṭhial khum a,” a ti a.—Wylie, b. 13, ch. 2. Mi thianghlimte chawimawi a ning ngai lo; Lefevre nên Paris khua kohhran an fang a, maichâmah Pathian an bia a, thilpêkin thlân thianghlimte an chei mawi a. Hêng thiltih engmah hian rilru thlamuanna a pe chuang si lo. Sual inhriatna a nei reng a, simna dang kawng zawng zawng zawh mah se a sâwt chuang lo. Vân aṭanga aw lo chhuak ang maiin a zirtîrtu thu chu a ngaithla a. “Chhandamna chu Pathian ṭhatna azârah chauh a ni,” “Sual nei lo chuan thiam loh a chang a, mi sual chu chhuahin a awm,” “Isua Krista Kraws chauhvin vân kawngkâ a hawng a, hremhmun kawngkâ a khâr,” tia a hrilh ṭhinte kha.—Wylie, b. 13, ch. 2.IR 214.1

    Farel-a chuan lâwm takin thu dik chu a pawm a, Paula ang bawkin pipu dân bâwih aṭanga chhuakin Pathian fâte zalênnaah a lut a ni. “Chinghne koham anga tualthahna rilru pu lovin, berâmno nunnêm angin ka lo kîr a, ka thinlung chuan pope ka chhuahsan a, Isua Krista ka pe ta a ni,” a ti.—D’Aubigné, b. 12, ch. 3.IR 214.2

    Lefevre chuan a zirtîrte zîngah thu ṭha chu a theh darh a; Farela kha, tun hmâa pope tâna ṭhahnem a ngaih ang khân Krista tân ṭhahnem a ngai ta thung a; vântlâng zîngah thu a sawi ṭhîn a. Kohhran mi ropui tak mai Meaux khaw bishop chuan a han zâwm ve a, mi chhe in aṭanga lalber in ropuiah hial Chanchin Ṭha chu a lût a, ringtu tam tak an awm a. Chutih laia lalber Francis I farnu pawhin a ring ve a, Lalber leh a nu pawhin thâwkkhat chu an ngaihven ve hlê a, France ram puma rin dân dik mîten an pawm hlân an nghakhlel êm êm a.IR 214.3

    Mahse an rin angin thil a awm dâwn lo. Krista zuitute chuan tihduhdahna an hmabâk a, mahse an mithmuh aṭangin a la inthup rih mai a ni. Buaina tâwk tûra chakna an neih theih nân muanna a la awm rih a. Kohhran Siamṭhatna chu a kal vung hlê mai. Meaux Bishop khân mipui leh a hnuaia puithiamho zirtîrin nasa takin a ṭang a. Puithiam suaksualte a sawn bo va, mi dikin a thlâk a. He bishop hian a mîten Bible anmahni tân an neih ve a duh êm êm mai a, an nei ta thuai rêng a. Lefevre-an Thuthlung Thar a letling a. Wittenberg khawl chhutnaa Luther-an German Bible a chhut lai khân, Meaux khuaah French Thuthlung Thar pawh a chhuak. Bishop chuan amâ pawisa sêngin a bialah a sem darh a. Meaux khuaa mîte chuan anmahni ṭawngin Pathian Lehkhabu chu an lo nei ve ta a ni.IR 215.1

    Khualzin, tuihala boral tûrin tui a hmuha a lâwm êm êm angin, hêng mîte hian Chinchin Ṭha an hmuh chuan an lâwm êm êm a. Lova hnathawktute leh hnathawhna hmuna mistiri ten anmahni hnathawhna hmunah Bible thu an sawi a, an hlimpui thei êm êm a. Tlai a lo ni a, zu inna hmun lam pan lovin Bible nei inah an inhmu khâwm a, a thute chhiara ṭawngṭaiin Pathian an fak ṭhîn a. Hêng-ho nun dânah hian danglamna nasa tak a lo lang ta a. Daikil kâra mi rethei, ziak leh chhiar pawh thiam lo, lo nei mi, ni lênga thawk rim ṭhinte an ni a, mahse Pathian thiltihtheihna chuan a han tidanglam nasa êm êm a. An inngaitlâwm a, hmangaihna an ngah a, an nun dân a thianghlim a, thinlung taka Chanchin Ṭha pawmtute nun Chanchin Ṭhain a tihdanglam theihzia entîrna ṭha tak an ni.IR 215.2

    Meaux khuaa êng lo chhuak chuan ram zau tak a ên a. Nî tin ringtute an pung zêl a. Puithiamho thinurna chu lalberin a la chelh thei hrâm a, puithiamho rilru zîmzia leh an puithu dân khawlohziate hi a hmuhsitzâwng tak mai a ni a; mahse pope hote chan chu a ṭha ta tho. Hâl hlumna tûr thing an han phun ta a, Meaux khaw Bishop kha a ṭanna lam thu titlu tûrin an nawr a, kawng phei lam a thlang ta a. A hruaitu berin tlansan mahse a berâmte chu an ding nghet tlat a. Mi tam takin meialh kârah thutak an âu chhuahpui a. Hêng Kristian inngaitlâwm takte hian, muanna huna an awm laia an thu la hre ve ngai lo mi sâng tam takte hnênah, inhâl hlumna hmuna an huaisenna leh rinawmna hmangin thu an sawi ta zâwk a.IR 215.3

    Hmuhsitna leh tihduhdahna hnuaia rinawm taka Krista ṭantute chu mi rethei leh mi hnuaihnung chauh an ni lo. Lal leh mi ropui tak tak in chhûngahte pawh Chinchin Ṭha chu an lalna te, an sum leh pai te leh an nunna hial ai pawha ngaihlu zâwk an awm. Inrâlthuamna thîr kawr hnuaiah rilru ropui tak, tihnghîn zawh loh, Bishop puan leh lukham ropui hnuaia rilru aia ropui a awm a. Louis de Berquin chu mi ropui, lal chi a ni a. Inzir fin a ngaina a, nungchang engkima sawisêl bo a ni. Lehkha ziaktu pakhat chuan, “Pope inrêlbâwl dân ngaina mi a ni a, sermon leh Mass-te a ngainâ a, a nungchang ṭha dang zawng zawng ai pawha ropui chu, Luther-a hote hi a ten a,” tiin a ziak a. Mi dang tam takte ang bawkin Bible-a hruai luhin a awm hlauh mai a, a han chhiar chuan, “Rom thurin aw-zâwng a hmu ta lo va. Luther-a thurin hlîr a lo ni ta mai a.”—Wylie, b. 13, ch. 9. Chuta chinah chuan Chanchin Ṭhaah a inpumpêk ve ta a ni.IR 216.1

    France ram mi ropui zawng zawng zînga lehkha thiam ber a ni a, a fing êm êm a, thusawi a thiam si, a huai êm êm mai bawk a, thil ṭha lamah ṭhahnem a ngai bawk a, lalber mi duhzâwng a ni a, lal rorêlnaah a challang si. Mi tam tak chuan, hei hi kan ram Kohhran Siamṭhatu tûr a nih hi an ti a. Beza chuan, “Lalber Francis I hi Saxony lal ang kha ni se Berquin-a hi kan Luther-a a ni ve tûr,” a ti a. Pope hote chuan, “Berquin-a lak chuan Luthera chu eng a ni hlei nêm,” an ti ve thung a.—Wylie, b. 13, ch. 9. France rama Rom kohhran chuan an hlau hlê rêng a. Kal sual tiin pope hoten lung inah an khung a, mahse lalberin a chhuah a. Rei tak an inbei a. Lalber Francis lah khân a châng leh Rom a ṭan a, a châng leh Siamṭhatna, a châng leh puithiamho kha a han dang chêp a, a châng leh a han zalêntîr a. Pope hovin Berquin-a kha vawi thum lung inah an khung a, lalberin a chhuah zêl a. A finna leh a nungchang ropui avângin puithiamho thinur hrîkthlâk nân a phal lo a ni.IR 216.2

    Berquin-a tân France ram a thlamuan thlâk ta lo hlê, a ṭhiante pawhin an hrilh fo va, khawi lam ramah emaw inthiar fihlîm rih mai tûrin an ti a. Erasmus-a, mi zakzum, lehkha thiam ropui si, nunna leh ropuina aia thu dik ngaisâng zâwk, rilru ropui nei ve lo khân, Berquina chu lehkha a han thawn a: “Ram dangah sorkâr palaia tirh bo dîl mai rawh. German ramte va fang la. Beda chu i hria a, lu sângkhat nei a ni a, a tûr chu ram tinah a chik chhuahtîr a. I hmêlmate chu ‘nuaia’ an ti a ni. I thu ṭanchhante hi Isua Krista thu aia ṭha pawh lo ni se, zahthlâk taka an tihboral hmâ che chuan an chhuah lo vang che. Lalber humhimna hi ring lutuk suh. Eng le khaw le, Pathian rin dânah mi hertîr suh ang che,” a ti a.—Wylie, b. 13. ch. 9.IR 217.1

    Hlauhawm a lian tulh tulh a, Berquin-a ṭhahnem ngaihna a zual tulh tulh a, a taksa him nâna Erasmus-a thurâwn ngaithla lovin, thûk lehzuala beih a tum ta a. Tûn chinah chuan thu dik hum chauh ka tum dâwn lo, dik lohna chu ka kalh dâwn a ni, a ti ta a. Romhovin kal dik lova an puhna kha an chunga bel a tum ta a. A hmêlma khirh berte chu Paris University-a Theological Department-a puithiam leh lehkha thiamho kha an ni a, hêngho hi ram puma kohhran chanchin leh dâna thuneitu sâng ber an ni nghê nghê. Hêngho lehkha ziak aṭangin thu sâwm leh pahnih a thlang chhuak a, hêng hian Pathian lehkhabu a kalh a ni tiin vântlâng hmâah a puang a, lalber chu thu rem tûrin a sâwm a.IR 217.2

    Lalberin a hnialtute hnial dân hriat a duh a, puithiam chapoho han tih-mangan ve rêng a duh bawk a, a rem ti ta a, Romho chu Bible thu bawka hnial tûrin thu a pe a. Hetiang chuan an che thei dâwn lo tih an hre ṭheuh va; lung in tântîr te, sawisak te, leh meia hâl hlum te chu an thiam êm êm a. Thil a inletling zo ta, Berquin-a paih nâna khuarkhurum an laiah anmahni an tla dâwn ngei mai, pumpelhna zawngin an hawi vêl ruai ta mai.IR 217.3

    “Chutih lai tak chuan kawtthlêr kila Mari lim chu tuten emaw an tihmêlhem hlauh mai a.” Khuaa mîte chu an phu nuai nuai mai a, mipui an lo kal khâwm a, an han sûn a. Lalber pawh chuan pawi a ti hlê a. Chutah zet chuan puithiamho ṭan-fung a ṭha ta. “Hei hi Berquin-a thurin rah chu a nih hi. Sakhua te, dân te leh lalna ngei pawh, engkim, Luther-a zirtîrna avângin a chhe vek dâwn a nih hi,” an ti a.— Ibid., b. 13, ch. 9.IR 217.4

    Berquin-a kha an man leh ta a. Lalber lah khân Paris khua a chhuahsan ta si a, puithiamhovin an duh ang anga an tih tûra kalsan an ni ta. Thiam loh an chantîr a, tihhlum tûrin an ti a. Lalberin a rawn chhan leh an hlau va, chumi nî chuan an that nghal a. Berquin-a an thahna hmuna an han hruai chuan mipui nasa tak an lo kal khâwm a. France rama chhûngkaw ṭha leh huai ber, leh zahawm ber zînga mi tihhlum tûra an han thlang chhuak chu mipui an lungni lo êm êm mai a. Chûng mipui hmêl chu lungnih lohna, diriamna leh huatnain a khat a; mahse mi pakhat hmêlah erawh chutiang hmel dur rêng a awm ve lo. Martar rilru chu mipuite chung daihah a awm a; a LALPA a kianga a awm chauh a hria a ni.IR 218.1

    Bawlhhlawh paihna tawlailîr a chuanna te, a tiduhdahtute hmêl thûr, thihna râpthlâk pana a kalna te; hêng hi eng hu-ah mah a ngai lo; Nung-a, thi-a, chatuana nung leh ta, hremhmun leh thihna chabi neitu kha a kiangah a kal zêl a, a hmêl chu vân thlamuanna leh êngin a chhun êng a. Thuamhnaw ṭha berin a inchei a, velvet puan kawrfual, maimaw puan kawrchhîng leh rangkachak kekawr nên.”— D’Aubigné, History of the Reformation in Europe in the Time of Calvin, b. 2, ch. 16. Lalberte Lalber leh lei leh vâna hriatpuitute hmâah a rin nghehzia chu a tilang dâwn a ni, sûnna engmahin a hlimna chu a ni lozâwngin lantîr suh se.IR 218.2

    Zawitêin an lo kal a, an kalna kawtthlêr chu mipuiin an khat tlat zêl a, a hmêl hlimzia leh thlamuanzia chu mi tinin mak an ti a. “Biak ina ṭhûa, thil thianghlim ngaihtuah ang mai a ni,” an ti hial a.—Wylie, b. 13, ch. 9.IR 218.3

    A thihna hmunah Berquin-a chuan thu tlêm sawi a tum a, mahse puithiamhovin an hlauthâwng a, an au vêl a, a thusawi chu tuman an hre thei ta lo va. Tichuan kum l529-ah Paris khuaa lehkha thiam berte leh Kohhran thuneitu lian berte chuan, “Kum 1793-a mipuite tih hmuh tûr ṭha lo tak chu an lo ti ta a ni.”— Ibid., b. 13, ch. 9.IR 218.4

    Berquin-a chu an han rêk hlum phawt a, a ruang chu meipuiah an hâl ral ta a. A thih thu hian France rama Kohhran Siamṭhatna pawmtute a tilungngai êm êm mai a. Mahsela engmah lovah a chang lo. Mi dangte pawhin, “Keini pawh thihna chu hlim taka tâwk tûrin kan inpeih reng a ni, nun thara nun hun chu kan thlîr reng e,” an ti hlawm a.—D’Aubigné, History of Reformation in Europe in the Time of Calvin, b. 2, ch. 16.IR 219.1

    Meaux khuaa tihduhdahna awm lai chuan rinna dik zirtîrtute thusawi phalna an chhuhsak a, hmun dangah an kalsan ta a. Lefevrea pawh khân German ram lam a pan ve a. Farel-a kha France chhak lam a pianna khuaah a lo kal a, a naupanna khuaah êng theh darhtuah a ṭang a. Meaux khuaa thil awm dân chanchin kha an lo hre tawh a; thu dik hlau lova a zirtîr chu mîten an bawh hlê a. Rei lo têah thuneitute chuan a kâ hup an tum ta a, khawpui aṭangin an hnawt chhuak a. A lang a pauvin rawng a bâwl thei ta lo va, phaizâwla mîte leh khawtêa awm te a fang vêl a, mi inahte leh ramhnuai thingbuk hlimahte a zirtîr a; ramhnuaiah te leh lungpui pûkah te a chêng ṭhîn a; hêng hi a naupan laia a ramvahna a ni a, a hre chiang êm êm a. Pathianin harsatna lian zâwk tâwk tûrin a buatsaih a ni. “Miin min lo hrilh ṭhîn ang ngeiin, kraws put tûr te, tihduhdahna te, leh Setana vir vêl dân te a vâng lo kher mai, ka tuar theih ai mahin an khirh hlawm a; mahse Pathian chu ka Pa a ni a, chakna ka mamawh chu min pe a, min la pe zêl ang,” a ti a.—D’Aubigné, History of the Reformation of the Sixteenth Century, b. 12, ch. 9.IR 219.2

    Apostolte dam lai ang bawkin tihduhdahnate chu Chanchin Ṭha tihdarhna tûr a lo ni ta hlauh zâwk a (Filipi 1:12). Paris khua leh Meaux khua aṭanga hnawh chhuaha darhte chu khaw tinah an kal a, thu chu an hril zêl a (Tirhkohte 8:4). Tichuan Chanchin Ṭha êng chu France ram kilkhawr zawng zawngah a lût ta a. IR 219.3

    Pathianin A thute theh darh tûrin hnathawktute a la buatsaih ta cheu va. Paris khuaa sikul pakhatah chuan naupang pakhat, ngawichawi tak, thil ngaihtuah ngun mi a awm a, rilru lian tak a nei a ni tih a lang hlê tawh a; a sakhaw mizia leh a rilru chak ai mahin a nun thianghlimzia a langsâr zâwk mah a. A finzia leh a finna a hman ṭhat avângin a zirna hmuna mîten an chhuang hlê. He tlangvâl hi kohhran kilkawitu ropui leh thiam a la nih ngei dâwn hi an ti a, a hming chu John Calvin a ni.IR 219.4

    Calvin-a thinlung chu zir chakna leh sakhaw dik lo puithûnain khat mah se Pathian êng lêm a zâwng chu a lo lût thei hrâm a. Thurin thar chanchin pawh a lo hre ve a, a duhzâwng a ni lo va, chûng kal sualte chu meia hâl hlum awm reng niin a hria. Mahse a rin loh takin rin dân thar chu a hmachhawn reng a lo ni a; Protestant zirtîr dân leh Romho Pathian thu ngaihdân hi insual ta sela, tu nge chak zâwk dâwn tih fiah luihtîrin a awm ta a ni.IR 220.1

    Calvin-a laichîn unau pakhat Olivetan-a an tih chu rin dân thar ring mi a ni a, Paris khuaah a awm ve a; an inhmu fo va. Kristian ram tibuaitu thil thute an sawi dûn ṭhîn a. Olivetan-a chuan, “Khawvêlah hian sakhaw hrang pahnih chauh a awm a, pakhat chu mihring hmuh chhuah a ni a, chu sakhuaah chuan mahni hnathawh ṭhat leh bâwlhlo ilovin mîten chhandamna chan an tum a; sakhaw pakhat erawh chu Bible aṭanga lo chhuak a ni a, Pathian ṭhatna thilthlâwnpêk aṭangin chhandamna zawng tûrin a zirtîr a,” a ti a.IR 220.2

    Calvin-a chuan, “I rin dân thar chu ka ûksâkpui lo a che. Tûn thlengin rin dân dik lova ka awm i ring em ni?” a ti a.—Wylie, b. 13, ch. 7.IR 220.3

    Mahsela a thinlungah ngaihtuahna a lo chhuak a, theihnghilh harsa a ti hlê a. A pindanah a unaupa thu chu a ngaihtuah ta a. Sual inhriatna a nei tlat a, Rorêltu thianghlim hmâah chuan sawipuitu nei lova ding angin a inhmu a. Mi thianghlimte sawipuina te, thil ṭha tih te leh kohhran thil serh te engmahin sual a tibo thei lo va. Chatuana beidawnna mai lo chu a hmâah engmah awmin a hre lo va. Kohhrana mi thiamte pawhin a rilru phurrit chu engti kawng mahin an chhâwk thei ta lo. Puithiam hnêna sual thupha chawina te leh simna entîr nâna taksa tihretheih te engmah a sâwt lo va, thlarau leh Pathian an inhmêlhriattîr thei hek lo.IR 220.4

    Hetianga thil tlâktlai lova a intihbuai lai hian, ni khat chu, khawlai a va lêng a, chutah chuan kohhran aṭanga kal hrang hâl hlum lai a va hmu a. Chu martar hmêla thlamuanna lo lang a hmuh chuan mak a ti hlê mai a. Sawisakna leh thihna râpthlâk tuar chung pawha rinna leh rorumna thinlung a la nei ta cheu mai chu, amâ awm dân nên a han khaikhinin, ani lah chu kohhran thupêk engkim a kip a kawia a khermei thei ang bera zâwmtu a ni si a. He pa hian Bible a rinchhan a ni. Ka zir ve phawt ang, an hlimna chhan thurûkte pawh ka chhar chhuak ve mahna a ti ta a.IR 220.5

    Bible-ah chuan Krista chu a hmu ta a, “Aw! Ka Pa Pathian, A inhlanna chuan I thinurna a tidai ta; A thisen chuan ka bawlhhlawh zawng zawng a silfai ta; ânchhia ka dawn chu A krawsah a phur a; A thihna chuan min tlan chhuak ta. Thil âtthlâk tak tak kan insiam chawp a, mahsela ka hmâah i thu chu meichher angin i han dah a, ka thinlung i han khawih a, Isua Krista thil chauh lo chu thil dang zawng zawng chu thil tenawmah ka ngai ta,” a ti a.—Martyn, vol. 3, ch. 13. Calvin-a hi puithiam nih zir a ni a. Kum sâwm leh kum hnih chauh a nih laiin, biak in pakhat enkawltu atân an dah a, kohhran dân angin Bishop-in a lû a meh kawlhsak a. Nemngheh chu a ni lo va, puithiamte tih tûr zawng zawng chu a la tifamkim lo bawk a; mahse puithiama ngaih chu a ni tawh a, hlawh pawh a tâwk a fang chu a nei ve a.IR 221.1

    Puithiam a ni thei dâwn ta lo tih a inhriat chuan Dân a zir a, mahse a bânsan a, Chanchin Ṭha hnathawhah a inpumpêk ta a. Vântlâng zirtîrtua awm chu a ti meuh lo va. Mi zakzum deuh a ni a, chutiang hnathawh phurrit chu a huphurh avângin la zir leh deuh a duh a. A ṭhianten an thlêm chiam a, an thlêm thlu thei hrâm a. “Kei ang mi hnuaihnung hetiang hmun sânga awm chu a ropui mang e,” a ti a.—Wylie, b. 13, ch. 9.IR 221.2

    Calvin-a chuan a hnathawh chu a ṭan ta a; a thusawite chu lei tihnâwng tûra dai tla ang mai a ni. Paris khua a kalsan tawh a, khaw dangah a awm a, Chanchin Ṭha ngainatu leh Chanchin Ṭha hnathawhte humtu Princess Margaret khân ani pawh a hum a. Calvina chu tleirâwl chauh a la ni a, mi nunnêm tak leh inngaitlâwm tak a ni. A tirah chuan mîte an ina lênkhungin a zirtîr a. Chhûngkuaa mi zawng zawng an awm khâwm a, anin Bible chhiarin Chhandamna thute a hrilhfiah a. A thusawi hriaten mi dangte an hrilh chhawng a; khawpuite kal pelin a vêl khawtêah te a kal zêl a; a kal zêl a, kohhran lungphum a phûm zêl a, hêng aṭangte hian thu dik hriatpuitu rinawm tam tak an lo la chhuak dâwn a ni.IR 221.3

    Rei lo têah Calvin-a chuan Paris a lo thleng leh a. Chutih lai chuan lehkha thiamho zîngah inhnialna mak tak a awm a. Hmân lai ṭawng an zirna lamah Bible an chhar chhuak hlawm a. A thu dik ring ve lote khân mîte an hnial a, Rom Kohhran lehkha thiamte inhnialpuiahte an cho va. Calvin-a chu Pathian thu lama inhnial thiam tak a ni a, mahse thil ropui zâwk tih tûr a neih avângin hêng zirtîrtuho inhnial buainaah a tel ve duh lo va. Mipuite rilru a phâwk-lêk zo va, thu dik hrilh hun lai tak a ni. Zirna hmunte inhnial buai tûra a khah lai chuan, Calvin-a chuan in tin a tlawh lâwr a, an hmâah Bible a keu va, Krista khenbeha awm chanchin a hrilh a.IR 222.1

    Pathian remruatin Paris khua chuan Chanchin Ṭha pawm tûra sâwmna a hmu leh dâwn. Lefevre leh Farel-a sâwmna kha an hnial tawh a, mahse mi tinin Chanchin Ṭha hriatna hun an nei leh ang. Ram chhûng thil thu avângin lalber khân kohhran siamṭhatna dodâl tûrin Rom Kohhran a la thlâwp chiah lo va. Princess Margaret khan Protestant rin dânin France ram a hneh a la beisei reng a. Paris khuaah rin dân thar sawitîr a tum tlat a. Lalber awm loh hlânin Protestant rin dân chu biak ina sawitîr a tum a, mahse kohhran hotuten an phal lo va. Princess Margaret chuan inkhâwm nân a in a hawng ta a. Pindan pakhat chu inkhâwm nân an hmang a, nî tin, hun ruat bîkah chuan Pathian thu sawina sermon a awm ang a, mi tinrêng lo kal tûra sâwm in ni e tiin an puang a. Mipui nasa tak mai an lo kal a, biak in pindanah leng ta hek lo, pindan zawng zawngah an khat ta vek mai a. Mi lian te, mi hausa te, dân hre mi te leh kut hnathawk te, mi tinrêng mai an lo kal a. Lalber pawh chuan khap a hnehin biak in pahnih dang hawn belh tûrin thu a pe sauh sauh zâwk a. Chutiang rêng rêngin tûn hmain Paris khuaa mîte Pathian Thuin a la hneh ngai lo. Vân aṭanga nunna thlarau chuan a zuk thâwk khum ni awm tak a ni. Zuruih buaina te, hurna te, innghirnghona te leh thatchhiatna te a reh vek a, a aiah insûmna te, thianghlimna te, thuawihna te leh taimâkna te a awm a.IR 222.2

    Puithiamho an dâwngdah lo ve. Lalberin thu sawi a khap duh si lo va, mipui an fuihpawrh ta a. Mipuite lah chu engmah hre lo, an thil serh zawng chu serh hlur mai an ni si a, hêngho tihṭhaihna leh tihlungnih lohna chawk chhuak tûra thil hman theihte chu an hmang vek. Zirtîrtu dik lo thu âwihin, Paris khua chuan, hman laia Jerusalem angin, a fan lai nî a hre lo va, a thlamuanna tûr a hre hek lo. Kum hnih lai Paris khawpuiah Pathian thu chu sawi a ni a, mi tam takin an ring a, a tam zâwkin an ring lo va. A tâna ṭha a nih avângin Lalber Francis khân a kut a lek duh rih lo va; tichuan pope hote chuan chungnun an ṭan leh ta, biak inte khâr a ni a, hâl hlumna buatsaih a ni leh ta.IR 223.1

    Calvin-a kha Paris-ah a la awm ta rih a. A hnathawh hmabâk thawk tûra inbuatsaih nân, zirna te, inngaihtuahna te leh ṭawngṭaina te a nei a. Nakinah chuan rinhlelh a kai ta a. Kohhran hotute chuan meia hâl hlum ve theihna an zawng a. Amah maia fianriala awm a ni a, hlauh ngaihna pawh a hre lo. Thâwk leh khatah a ṭhian pakhat a lo tlan a, man an tum a che a rawn ti a, chu veleh a kawngkhâr chu ring takin an han kik ta a. A ṭhian ṭhenkhatin a mantu tûrte chu kawngkâah an lo be buai a, mi dangin Calvin-a chu tukverh aṭangin an thlak thla a, kawtchhuah lam panin a kal thuai a. Ringtu pakhat inah a kal a, chu pa thuamhnaw chu inbelin, bawngtuthlawh a pu a, a kal ta a. Chhim lam panin a kal a, Princess Margaret hum theihna hmun a thleng leh ta a.—D’Aubigné, History of Reformation in Europe in the Time of Calvin, b. 2, ch. 30.IR 223.2

    Hetah hian thla hnih khat a châm a, ṭhian ropui tak tak humnain him takin a awm a; Pathian thute a han zir leh rih a. A rilruah France rama Pathian Thu theh darh thei lova awm tlat a, rei tak awm mai mai chu a ngaithei lo va. Buaina a lo reh deuh chuan hnathawhna hmun dang a zawng leh a, Poitiers hmunah a awm ta a. He khuaah hian University a awm a, rin dân thar pawh mîten an lo hre nual tawh a. Chanchin Ṭha chu miin an ngaithla duh êm êm a. Vântlâng hmâa thusawina a awm lo va, rorêltu inah te, a thlen inah te, a châng chuan huanah te an inkhâwm ṭhîn a, chûngah chuan a ngaithla duh apiangte hnênah Calvin-an chatuan nunna thu chu a hrilh ṭhîn a. Ngaithlatute an lo pun tâk chuan khawpui pâwn lama inkhâwmna neih ṭhain an hria a. Kawr ruam zim tak sira pûk chu inkhâwm nân an thlang a, chu pûk chu thing bukte leh lung filawrten an hliah bo daih a. He inkhâwmnaa lo kal tûr hian mîte chu tlêm tê têin, kawng hrang hrangah an lo kal a, hetah hian an inhmu khâwm ṭhîn. Hetah hian France rama Protestantte chuan an LALPA Zanriah hmasa ber an ei a ni. He biak in tê tak tê aṭang hian, evangelist rinawm tam tak an tîr chhuak.IR 223.3

    Calvin-a chu Paris khuaah bawk a lo kîr leh a, France ram pumin siamṭhatna an pawm a la beisei cheu va. Hemi ṭum hi chuan tuman kawngkâ an hawn ngam lo va. Chanchin Ṭha thu sawi chu hâl hlumna mei pan vang vangna a ni mai a. German ram lam pan a tum ta a. France ram a chhuahsan chauh tihin, Protestant-ho chungah tihduhdahna a puak chhuak ta a, la awm ve ni se ani pawh he buainaah hian a boral ve ngei ang.IR 224.1

    France rama Kohhran Siamṭhatuhoten, German ram leh Switzerland ram angin kohhran siamṭhatna a kal sâwt lovin an hria a, Rom rin dik lohna do nân, ram pum tinghîng thei tûr thil tih an tum ta a. Zan khat chu Mass dodalna lehkha France ram tinah an tar ta tuar mai a. Kohhran Siamṭhatna ṭanpui a hnehin, he thil fing lo tak hian chhiatna a rawn thlen ta zâwk a. Romhovin an thil duh ber fo ṭhîn—hêng kal sualho hi lalber tihchhiat tum leh ram thlamuanna tihchhiat tum an ni, tihchimih vek tûr an ni tih chhuanlam tûr ṭha an nei ta.IR 224.2

    Tuin emaw hian, ngaihtuah famkim loh vang nge, hmêlma vervêk tih hriat a ni ta lo va, lalber pindan kawngkhârah an lo tar ve kuau mai a. Lalberin a hmuh chuan a duh lo hlê mai a. He lehkha târah hian tûn hmâ kha leh chen an lo ngaihsân êm êm ṭhîn chu dimdawih miah lovin an sawisêl a. Hetiang thu sawi tûra lalber hmâa lo kal ngam chuan lalber a tithinur ta a. Mak tiin an ding a, khûr leh ṭawng pawh ṭawng thei lovin. Tichuan a lo ṭawng chhuak ta a, “Luther-a rin dân pawma ring ve rêng rêng chu tupawh ni se man vek tûr. Ka tichimit vek ang,” a ti ta mai a.— Ibid., b. 4, ch. 10. Sût leh rual loh thupêk a chhuak ta. Lalber chuan Rom lamah a intinghet ta.IR 224.3

    Paris khuaa Luther-a thu ring zawng zawng man tûra buatsaih a ni ta a. Rin dân thar zâwmtu pakhat, mi rethei tak, inkhawm tûra mîte sâwm khâwm tûra an hman ṭhin chu an han man phawt a, khawpuia Protestant in zawng zawngah pope aiawh chu hruai tûrin an tîr a, thah mai tûra an vau avângin a hnial ngam ta lo va, a unaute mantîrtuah a ṭang ta a. Mipuiin hmâ an hruai a, puithiamhovin an hual a, rimtui hâlna kengtute, rawngbâwltu te, sipai te leh lalber tuna enthlatu Morin te leh a mantîrtu nên, ngawi rengin, zawitêin kawtthlêr an fang a. An kal rual chu, hnialtuhovin Mass an tihbawlhhlawh tihthianghlim nâna “Sacrament thianghlim” chawimawina a ni an ti a, mahse thil ṭihbaiawm tak a inthup a ni. Luther-a pâwlho in zawn an thlen chuan, a mantîrtu khân a rûkin a zaizir a, engmah sawi lovin. Kawng zawhho chu an ding a, inah an lût a, ina mîte chu an hnûk chhuak a, khaidiatin an phuar a, tichuan sawisak tûr dang zawngin an kal zêl a. In engmah an hmaih lo, mi rethei in a ni emaw, mi hausa in a ni emaw. Paris khua University-a zirna hmunte pawh an hmaih lo. Morin-a chuan khawpui chu a tinghing a. Râpthlâknain ro a rêl.”— Ibid., b. 4, ch. 10.IR 226.1

    An mi mante chu hrehawm taka sawisain an tihlum a, an hâlna mei pawh chu a alh nasa tûr a ni lo, nâ an hriat rei nân. Mahsela hnehna changin an thi. An rinna a chuai chuang lo va, an thlamuanna a reh chuang hek lo. An din nghehna an tihchêt theih loh avângin, tiduhdahtute chuan hneha awm ni zâwkin an inhre fo. “Lu tanna khâwl chu khawpui hmun tam takah an bun a, nî tin mi an hâl hlum bawk a. Hmun tam taka mi hremna an dahna chhan chu mîte hlauh nân an ti a ni. A tâwpa hlawkpuitu chu Chanchin Ṭha a ni tho. Rin dân thar chuan eng ang chauhvin nge mîte a siam thar theih Paris khuaa mi zawng zawngin an hmu ta a. Martarte ruang theh vûm aia pulpit ṭha zâwk engmah a awm lo. Hêng mîte hian thihna hmun pana an kal laiin an hlimna leh thlamuanna chu an hmêlah a lo êng chhuak a, meialh zînga an din laia an huaizia, an tuarna nate an ngaihdamzia; hêngte hian thinurnate chu khawngaihnaah, huatnate pawh hmangaihnaah, an chantîr a, hnial lovin, ropui takin Chanchin Ṭha tân an ṭang a ni.”—Wylie, b. 13, ch. 20.IR 226.2

    Puithiamten mipuite chu thinur taka awmtîr reng an tum a, Protestant-ho chu thil râpthlâk nasa tak tih tumah an puh a. Catholic zawng zawngte thah vek an tum a, sorkâr tihchhiata lalber thah an tum a ni an ti a. Mahse fiahna chhetê pawh an nei lo. Hêng thil khawlo hrilhlâwkna hi engti kawngzawngin emaw a lo la thleng ang; mahsela thil dang avâng a ni ang a, a chhan pawh an sawi loh lam zâwk a ni ang. Protestant-ho engmah pawi khawih hlei lo, Catholichovin an tihduhdah lutuk inhnâwkkhâwm chuan lêt vêna a rawn thlen a, kum rei fê hnuah, an thusawi : “Protestant-hovin sorkâr tihchhiat an tum, lalber leh a khua leh tuite thah an tum,” an tih kha nakin deuhvah a lo thleng ta ngei a, a thlentîrtute chu ring loho leh pope hote an ni. Protestant kohhran siam ngheh a nih avâng ni lovin, an tihduhdah nasat avângin kum zathum lai hnuah France-in hhiatna râpthlâk tak a tâwk a ni. IR 227.1

    Mipuite zîngah inrinhlelhna leh hlauhna a awm ta a. Hetianga ralṭitna zîngah Luther-a thurinin mi liante leh mi ṭhate a hneh zauzia a lang. Hmun pawimawh leh hmun sângte thawk leh khatah a ruak zo ta a. Kut themthiam te, khawl chhu mi te, zirna hmun liana zirtu te leh zirtîrtu te, lehkhabu ziak mi te leh mualkîl mi ṭhâte an bo zo ta a. Mi tam takin Paris khua an chhuahsan a, mahni ram chhuahsanin ram dangah an awm khâwm a, hei hian rin dân thar duh an tamzia a lantîr. Pope hote chuan an han en vel a, kal sual nia an rin ngai loh leh an pawisak ngai loh mi chuti zozai an awm chu mak an ti a. An thinur chuan mi rethei an khawih phâkte chungah phuba an la ta a. Lung inte an khat a, mîte hâl hlumna khu chu boruakah a zâm vêl ngiai nguai bawk a, Chanchin Ṭha pawmtute hâl hlumna a ni.IR 227.2

    Lalber Francis I kha kum zabi l6-na tîr lama zirna lam huaihawttu leh tharthawhtuah an ngai a, an chhuang hlê a, ram tin aṭangin lehkha thiamte a khâwm a. Zirna lam a ngainat avâng leh, puithiamho benghawn loh a hmuhsitna avângin siamṭhatute pawh a ngaithei hrâm a. Rin dân kal pênna tihreh a tumna lamah, he zir thiamna lam huaihawttu hian, France ram pumah khâwlchhut a khap ta tlat mai a. Zir zauna hi sakhaw hrang inngeih lohna leh tihduhdahna laka himna ṭha a ni lo tih mi tam takin an entîr angin lalber Francis pawhin a entîr.IR 227.3

    France ram chuan mipui vantlâng kut hmanga Protestant zirtîrna tihchimih tumin a inpe ta tawp mai a ni. Puithiamte chuan Mass sawihnawm a nih avanga vân chung sâng lam lungawi lohna chu thisena tihlungawi a ngai a ni, lal chuan mipui thlavâng hauhvin, he hna ṭihbaiawm tak mai tihphalna hi vântlâng hriatah pe chhuak se tiin an ngiat a.IR 228.1

    Chu thil râpthlâk tih nân chuan January 21, 1535 an ruat a. Ram puma mipuite rilru chu lauhthâwnna leh huatna chawk chhuak zawngin an fuih khawlo vek a. Ram tin aṭangin an lo kal khâwm a, Paris khawlai chu an khat hmur mai a. Chumi ni chu mipui tam akina kawng zawha hawn tûr a ni a. “An kalna tûr kawtthlêra inahte chuan sûnna puan an zâr a, a khât tâwkin maichâm a awm zêl a.” Kawngkâ tin bulah meichher a alh vek a, chu chu “Sacrement thianghlim” chawimawi nân tih a ni a. Khawfîng chah hmâin kawng zawh tûr mipui chu lalber inah an kal khâwm a. “A hmasa berin puan zâr leh biak in hrang hranga krawsin hmâ an hruai a, chu chu mipuiin mi pahnih zêla tlarin an zui a, meichher an chhi ṭheuh bawk a.” Puithiam chi lî-in an zui a, mahni thuamin an inthuam ṭheuh va. Chumi zawhah chuan mi thianghlimte sûlhnû vawn ṭhat thil an lâk khâwmin a zui leh a. Chumi zawhah chuan kohhran mi lianho, an kawrfual sen duk leh sen lâr, lunghlûa cheimawi tle tuar mai hian an zui a.IR 228.2

    “Chhang thianghlim chu Paris khaw Bishopin a chawi a, a chung sâng takah puan zârin an khuh a, chu puan zâr ke chu lal paliin an chawi a, chumi dawtah chuan lalber Francis-a, lal puan sin lo leh, lal lukhum pawh khum lovin, lei lam a melhin, sathau khâwnvâr alh kengin a awm a,” France Lalber meuh pawh “simna inthuamin a inthuam a ni.”— Ibid., bk. 13, ch. 21. Maichâm hmâ apiangah inngaitlawm takin a kûn a, amâ sualna avâng ni lovin, thil tisual lo thisen a kuta kai avâng ni hek lovin, a khua leh tui mass tibawrhbângtute sualna râpthlâk tak tân a ni a. A hnungah lalnu leh sorkâr mi lianten pahnih zêlin an zui a, sathau khâwnvâr alh an keng ṭheuh va.IR 228.3

    Lalber chuan Bishop inah a rama mi lianho hnênah thu a sawi a. Lungngai hmel pûin, rilru khawih takin thu a sawi a. Sualna, Pathian sawichhiatna, lungngaihna leh hming chhiatna ni, ram chunga lo thleng avânga a lungngaih thu a sawi a. France ram tiboral tûra kal sualna hnawksak tiboral tûra ṭanpui tûrin a khua leh tuite a fuih a. “In lal ka ni a, ka fû-kê khawi laia mi emawah hian panchhia lo vei ta ila, tan mai tûrin ka pe ang che u. Chu lo pawh chu ka fâte tupawh tihbawlhhlawhin awm sela, ka zuah lo vang, keimah ngeiin ka man ang a, Pathian hnênah inthawi nân ka hmang ang,” a ti a. A mittuite a tla a, a ṭawng hlei thei lo va, mipui zawng zawng pawh an ṭap a. Thukhat vuain, “Catholic Sakhua atân kan nung ang a, kan thih chilh ang,” tiin an au va.—D’Aubigné, History of Reformation in Europe in the Time of Calvin, bk. 4, ch 12.IR 228.4

    Thu dik êng duh lotute ram thim dân chu a râpthlâk hlê mai. Pathian ṭhatna “chhandamna thlentu chu” a lo lang a; mahse Francein, a thiltihtheihna leh a thianghlimna a hmuh hnuah, a mawinain mi sâng tam tak a hîp hnuah, khawpui leh khawtê tam tak a êngin a chhun ên hnuah pawh, a lo hnawl ta a, êng aiin thim a thlang a. Vân thilpêk chu an hmâa hlui a ni a, mahse an paih bo va. An duh thu ngeia mahni inbumna avânga an tuar thlengin, thil ṭha chu ṭha lo an ti a, thil sual chu a ṭha an ti a. Tûna Pathian mîte an sawisak hian thil ṭha ti ni ngeiin an inhria a ni ang e, Pathian mîte an tihduhdah hian Pathian rawngbâwlah an inngai tlat a ni mai thei a; mahse chutianga an inngaihna chuan thiam a chantîr chuang lo vang. Thisen chhuahna sual mawh phurhnain an nun an tibawlhhlawh a, chutiang bumna aṭanga an himna tûra êng lo kal chu an hnawl fithla tlat si a.IR 229.1

    Biak in ropui tak maiah chuan, rinnaa kal suala an ngaihte tihchimihna tûrin chhia an chham a; kum zathum dâwn ral hnuah, chu biak inah chuan Pathian nung theihnghilh hnam chuan Ngaihtuahna Pathian Nu chu lalṭhutthlêngah an la ṭhuttîr dâwn a ni. Mipui chuan kawng an han zawh leh ta a, France ram aiawhtute chuan chhia an lo chham tawh ang ngeia hnathawh chu ṭan tûrin an che chhuak ṭan ta a ni. “Inhnaih tak takin tihhlumna khâwl an bun a, chutah chuan Protestant Kristiante chu a nung chunga hâl tûr an ni a; lalber lo lan ve leh mei chhêm ṭan tûrin an buatsaih a, kawng zawhho pawh chuan hâl hlum lai an hmuh ve theih nân an ding rih tûr IR 229.2

    sawichhiatna, lungngaihna leh hming chhiatna ni, ram chunga lo thleng avânga a lungngaih thu a sawi a. France ram tiboral tûra kal sualna hnawksak tiboral tûra ṭanpui tûrin a khua leh tuite a fuih a. “In lal ka ni a, ka fû-kê khawi laia mi emawah hian panchhia lo vei ta ila, tan mai tûrin ka pe ang che u. Chu lo pawh chu ka fâte tupawh tihbawlhhlawhin awm sela, ka zuah lo vang, keimah ngeiin ka man ang a, Pathian hnênah inthawi nân ka hmang ang,” a ti a. A mittuite a tla a, a ṭawng hlei thei lo va, mipui zawng zawng pawh an ṭap a. Thukhat vuain, “Catholic Sakhua atân kan nung ang a, kan thih chilh ang,” tiin an au va.—D’Aubigné, History of Reformation in Europe in the Time of Calvin, bk. 4, ch 12.IR 229.3

    Thu dik êng duh lotute ram thim dân chu a râpthlâk hlê mai. Pathian ṭhatna “chhandamna thlentu chu” a lo lang a; mahse Francein, a thiltihtheihna leh a thianghlimna a hmuh hnuah, a mawinain mi sâng tam tak a hîp hnuah, khawpui leh khawtê tam tak a êngin a chhun ên hnuah pawh, a lo hnawl ta a, êng aiin thim a thlang a. Vân thilpêk chu an hmâa hlui a ni a, mahse an paih bo va. An duh thu ngeia mahni inbumna avânga an tuar thlengin, thil ṭha chu ṭha lo an ti a, thil sual chu a ṭha an ti a. Tûna Pathian mîte an sawisak hian thil ṭha ti ni ngeiin an inhria a ni ang e, Pathian mîte an tihduhdah hian Pathian rawngbâwlah an inngai tlat a ni mai thei a; mahse chutianga an inngaihna chuan thiam a chantîr chuang lo vang. Thisen chhuahna sual mawh phurhnain an nun an tibawlhhlawh a, chutiang bumna aṭanga an himna tûra êng lo kal chu an hnawl fithla tlat si a.IR 229.4

    Biak in ropui tak maiah chuan, rinnaa kal suala an ngaihte tihchimihna tûrin chhia an chham a; kum zathum dâwn ral hnuah, chu biak inah chuan Pathian nung theihnghilh hnam chuan Ngaihtuahna Pathian Nu chu lalṭhutthlêngah an la ṭhuttîr dâwn a ni. Mipui chuan kawng an han zawh leh ta a, France ram aiawhtute chuan chhia an lo chham tawh ang ngeia hnathawh chu ṭan tûrin an che chhuak ṭan ta a ni. “Inhnaih tak takin tihhlumna khâwl an bun a, chutah chuan Protestant Kristiante chu a nung chunga hâl tûr an ni a; lalber lo lan ve leh mei chhêm ṭan tûrin an buatsaih a, kawng zawhho pawh chuan hâl hlum lai an hmuh ve theih nân an ding rih tûr a ni bawk a.” Wylie, b. 13, ch. 21. Krista hriatpui nâna tuartute sawisakna hi a kimchanga sawi atân a râpthlâk lutuk a; mahse thah tûrte kha tumah hnungtawlh an awm lo. Phatsan tûra an thlêmin, pakhat chuan, “Hmân lai zâwlneite leh zirtîrte thusawi chauh kha ka ring a, mi thianghlimte zawng zawngin an rin kha ka ring. Ka rinna chu Pathian chungah a innghat a, chu chu hremhmun thiltihtheihna zawng zawng pawhin a ngam lo vang,” a ti a.—D’Aubigné, History of Reformation in Europe in the Time of Calvin, b. 4, ch. 12.IR 229.5

    Sawisakna khawl awmna apiangah mipui chu an ding a. An chhuah ṭanna lal in an han thlen lêt leh chuan, mipuite chu an ṭin a, lal leh puithiamte pawh an ṭin a, chu mi nia hna an thawh chhoh dânah chuan lungawiin rinna kal sual nia an ngaihte tihboral an nih vek thlengin chu hna chu chhunzawm zêl an ni ang tiin chibaite an inbûk hlawm a.IR 230.1

    Remna Chanchin Ṭha, France ramin a duh loh chu pawh chhuah vek lo ni ta sela, a hnu leh chu a tawrhhlelhawm hlê ang. France mîten Siamṭhatûte nuai chimit tûra an inpêk pumhlûm nî tak aṭanga chhiar a, kum zahnih leh sawmngâ leh pariatna kum tak, January 21, 1793 khân kawng zawhin, Paris khawlai an han fang leh a, an thil tum erawh chu a dang. “Lalber chu mi langsâr ber a ni leh a, buaina leh âu thâwm pawh a awm; tih hlum tûr dang zawnga âu thâwm a ni; tihhlumna khâwl pawh a awm, mîte thah nân nî pawh an hmang ral; Louis XVI chu a mantute kut aṭangin tal chhuah a tum a, thahna khâwl lamah an han hnûk phei a, an chelh bet a, hreipui hriam chu a nghâwngah a tla a, a lû chu a lum hrang ta daih a.”— Wylie, b. 13, ch. 21.IR 230.2

    Lalber chauh hian a tuar lo va, a bul lawkah mi 2800, tihhlumna khawlin, he “Rorêl Râpthlâk” chhûng hian an that a ni. Kohhran Siamṭhatna hian khawvêl tân Bible a han keusak a, Pathian Dânte a han lantîr a, thinlung taka zawng tûrin mîte a ngên a. Hmangaihna sawi sên loh chuan vânlam dân tlângpui a han kêu lang a. Pathian chuan: “Pawm ula, zâwm rawh u; chu tak chu, hêng dân zawng zawngte hi hriaa, ‘He hnam ropui tak hi mi fing tak leh thil hre mi tak an ni ngei mai,’ titu hnamte mithmuhah chuan in finna leh thil hre mi in nihna a ni ang,” Deuteronomi 4:6. France chuan vânlam thilpêk a duh lo va, chhiatna leh buaina chi a tuh a ni. An ram pum buaia inthahna râpthlâk tak lo awm ta kha anmahni ngeiin an chawh chhuah a ni chiangbâng a ni.IR 230.3

    Lehkha târ avânga tihduhdahna awm hmâ daih khân, mi huaisen leh ṭhahnemngai Farel-a pawh khân a pianna ram a chhuahsan tawh a. Switzerland ramah a kal a, chutah chuan Zwingli-a hnathawh chhunzawmin kohhran siamṭhatna rin dân pawm an lo tam ta zâwk a. A upat deuh hnuin he ramah hian a awm ta a, mahse France rama rin dân thar siam nghet tûrin a ṭangkai êm êm a. A pêm chhuah tirh kum khân, a pianna rama Chanchin Ṭha theh darh tûrin ṭan a la a. A chipui ram hmawra awmte zîngah rawng a bâwl a, an harsatnate ngun takin a vêng a, a fuih bawk a. Tlân chhuak dangte nêna ṭang hovin, German rama siamṭhatute lehkha ziakte France ṭawngin an letling a; chungte leh France ṭawng Bible tam tak khawlin an chhu chhuak a. Lehkhabu zuartute hnênah man tlâwm takin an hralh a, chutianga an hlêp aṭang chuan an lehkha sem hna chu an titluang thei zêl a.IR 231.1

    Farel-a chuan Switzerland rama a hnathawh chu zirtîrtu invuahin a thawk ṭan a. Hmun fianrial deuh thlangin naupangte a zirtîr a, an zirlai pangngai bâkah Bible thute fîmkhur takin a zirtîr a, naupangte aṭangin an nû leh pâte a thleng ngeiin a ring tlat a ni. Mi ṭhenkhatin an ring ta ngei a, mahse puithiamten tihkhawloh an tum a, thingtlâng mi mâwl tak takte chu do tûrin an fuih a, “Hei hi Krista Chanchin Ṭha a ni thei lo vang, he thu sawina hmun apiangah inremna ni lovin indona chauh a awm a ni,” an ti a.—Wylie, b. l4, ch. 3. Zirtîr hmasate ang bawkin khaw pakhata an tihduhdah chuan khaw dangah a tlan a. Khawlian leh khawtê, khaw tinah a vâk lâwr a, kein a kal a, a rilte a ṭâm thei êm êm a, khaw vâwt a tuar a, a chau thei êm êm bawk a, a awmna apiangah a nunna atân hlauhthawnawmna a awm bawk. Khawlaiahte thu a sawi a, achângin biak inah te, achâng chuan biak in ropuiah te; achâng chuan thu ngaithla duh an awm lo va, achâng chuan a thusawi chu an lo au diriam a, achâng chuan pulpit aṭangin an hnûk chhuak a. Vawi tam tak mi rurâ-hovin an man a, an vaw nek a, thi-chhawngin an kalsan a. Mahse a bei zêl a. Vawi tam tak hnar mah se, beidawng lovin a bei zêl a; tichuan, zawi zawiin, Rom kohhran awm nghehna khuaten an kawngkâ chu Chanchin Ṭha atân an hawng ta zêl a. A awmna khua khân, khaw pumin rin dân dik chu an pawm a; Morat khua leh Neuchatel khua pawhin Rom rin dân an paih a, an biak in aṭangin milim zawng zawng an paih bo ta vek a.IR 231.2

    Farel-a khân rin dân thar puan zâr chu Geneva khuaa zâr a duh fo va. He khua hi hneh theih a nih chuan Kohhran Siamṭhatna France, Switzerland leh Italy atân hmun laili ber a ni dâwn a. Hetianga tih tumin, a vêl khuate a han hmin phawt a; tichuan, ṭhian pakhat nên Geneva khuaah a va lut ta a. Mahse vawi hnih chauh thu a sawi an phalsak a. Puithiamhoten sorkâr rorêltute chu thiam loh chantir tûrin an nawr a, mahse an hlawhtling lo. Kohhran rorêlnaah an ko ta a; puithiamho chuan an puan hnuaiah hriamhreite an paipâwn a, tihboral ngei an tum a. Pâwnah mipui thinur-hovin talhtum leh ngûnhnâm kengin an lo chang a, rorêlna aṭangin a lo tlan chhuak palh a nih chuan lo that mai tûrin an inpeih a. Mahse sipai leh rorêltute an awm avângin, engmah an tih thei lo ta va. A tûk zîngah dil piah lamah himna hmunah a ṭhianpa nên an hruai chhuak ta a. Geneva khuaa Chanchin Ṭha hril tûra a beih vawi khatna chu hetiang hian a tâwp ta.IR 232.1

    A han bei lehtu chu tlangval uang thuang lo taka lang a ni a, a hmêl enin kohhran siamṭhat ṭanpuitute pawhin an lo bengkhawn mang lo va. Farel-a meuh pawh a hlawhchham a ni a, ani hi eng tak ang ang maw! Mi chak ber leh huai ber pawh a tlanchhiat a ṭûl a ni a, mi huai pawh ni si lo, hriatna tlêm tê chauh nei hian dodâlna khirh hei ang hi a tuar dâwn em ni? “Chakna ni lovin, thiltihtheihna ni hek lovin, Ka thlarau zâwkin le, tiin Sipaihote LALPA chuan a ti e.” (Zakaria 4:6). “Pathianin khawvê thil âte chu a thlang zâwk a, mi fingte chu a tihmualpho theihna tûrin.” “Pathian âtna chu mihring aiin a fing zâwk a, Pathian chak lohna pawh chu mihring aiin a chak zâwk bawk si a,” (1 Korin 1:27, 25).IR 232.2

    Froment-a chuan zirtîrtu hna thawkin a hna chu a han ṭan phawt a. Sikula naupangte a zirtîr chu an nû leh pâte an hrilh leh chhawng a. Nû leh pâho chu Bible thu ngaithla tûrin an lo kal khâwm a, rei lo têah sikul chu an khat ta tlat a. Thuthlung Thar leh ziak dangte a thlâwnin an sem darh chiam a, hetiang hian ngaithla tûra lo kal ngam lote hnên pawh a thleng thei a. Nakinah chuan ani pawh hi han tlânchhiat ve zak zakte a ngai ṭhîn a, mahse a thu dik zirtîr chuan mi rilru a man nghet zo tawh. Kohhran Siamṭhatna thurin chu phun a ni ta a, a chak zual zêl a, a darh zau zêl a. Thuhriltute an lo kal leh a, Protestant biak dân chu Geneva-ah din ngheh tlat a ni ta.IR 233.1

    Calvin-a kha, a vahvaih kual hrep hnua Geneva kawngkâa a lo din khân Protestant rin dân an lo pawm tawh rêng a. A pianna khua a tlawh hnuhnun ber ṭuma a lo kîr leh khân Basel khaw lam pan a tum a; mahse kawng chu Charles-a sipaiin a khat tih a hria a, a kual zawngin Geneva kawng a han zawh ta a ni.IR 233.2

    Hei hi Farel-a chuan Pathian kut chhuak niin a hria a. Geneva chuan rin dân thar pawm mah se thil tih tûr tam tak a la awm. A pâwl pâwl ni lovin, a mal tê têin mîten Pathian an zawng hmu a ni a; siam thar lehna chu an thinlung leh chhia leh ṭha hriatnaah Thlarau Thianghlim thiltihtheihnain, Council thurêl ni lovin, a siam tûr a ni a. Geneva khuaa mîte chuan Rom thuneihna chu hnawl tawh mah se a hnuaia an awm laia thil dik lo ṭhenkhat an tih ṭhînte paih an hreh êm êm mai a. He khuaa Chanchin Ṭha thu dik tak din nghehtîr, leh he mîte Pathianin an dinhmuna ding tûra a koh anga tlin taka dintîr chu thil awl-ai a ni lo.IR 233.3

    Farel-a chuan Calvin-a chu he hna tipuitling tûra a kawp theih mi ni ngeiin a hria a. Pathian hmingin heta awma hnathawk tûrin a ngen ta a. Calvin-a tih lohzâwng tak a lo ni mai a. Mi zakzum leh inremna ngaina mi a ni a, Geneva khuaa mi, mi rorum tak tak, mi tlângnêl tak tak leh mahni thu duh tak tak zînga awm chu a duhzâwng a ni lo hlê a. A hrisêl lohna avâng leh thil zirna lam tui mi a nih avângin fianrial hi a zawng ṭhîn a. A kawlawm hmangin siamṭhatna chu a ṭanpui ṭha thei berin a ring a, chuvângin zirna hmun remchang fianrial a duh a, chuta ṭangin khâwlchhutna nêna ṭangin kohhran a zirtîrin a tungding thei ang a; mahsela Farel-a zilhhauna kha Pathian kohna tluk laiin a ngai si a, a hnial ngam lo va. “Hetiang hi a niin ka hria,” a ti ta a. “Pathian chuan vân aṭangin a kut a han zen thla a, mi chelh bet a, chhuahsan ka duh hmunah min dah nghet ta tlat a ni.”— D’Aubigné, History of Reformation in Europe in the Time of Calvin, b. 9, ch. 17.IR 233.4

    Hetih lai tak hian Protestant kohhran ṭanna chu chhiat hlauhawm takin a awm. Pope-in Geneva khua chu ânchhia a han lawh a, hnam ropui tak takin tihchhiatah an han vau ta hlawm a. He khaw tê tak tê hian, lalberte pawh an duh ang anga an hmâa kûn luihtîr thei Rom thiltithei ropui chu engtin nge a dodâl theih ang? Khawvêl zawng zawng hnehtu sipaite chu engtin nge a dodâl theih teh lul ang?IR 234.1

    Kristian ram pumah Protestant kohhran chu hmêlma lianpuiin a tibuai a. Kohhran Siamṭhatnain hnehna a chan ve hun kha a liam ta a; Rom chuan dotu thar a han siam leh a, hei hi chuan tihchhiat ngei a beisei a, chu dotu pâwl thar chu Jesuits-ho (Society of Jesus) hi an ni. Tawrawt tak mai, serh leh sang pawh nei lo, pope thiltihtheihna humtu chak ber an ni a. An mihringpuite nêna inkungkaihna nei lo, pianpui lainatna thihsan, ngaihtuah theihna leh chhia leh ṭha hriatna hmetbet, an pâwl dân chauh lo chu dân engmah nei lo, a chakna tihzau chauh loh chu tih tûr dang engmah nei lo an ni. Krista Chanchin Ṭha chuan, a zuitute chu, sawisakna te, hâl hlumna te, leh lung in tânna te tuar mah se, thu dik puan zâr lek sâng tûrin, hlau lova tuar theihna te, khawsik, rilṭam, thawhrimna leh retheihnate hlau lova tuar theihna a pe a. Hetiang dodâl nân Jesuit-ho chuan an hote chu hengtiang harsatna tuar ve thei zêl tûrin an zirtîr a, thu dik dodal nân chuan bumna hman thlengin an phal a. Hetianga tih nân an tân sual lian lutuk engmah a awm lo va, bumna hmusitawm lutuk a awm hek lo, an nih loh ang ni tûra inchei danglam harsa lutuk engmah a awm bawk lo a ni. Englai pawha rethei tak leh inngaitlawm taka awm reng tûrin chhechhamin thu an tiam a, mahsela an tum ber chu hausakna leh thiltihtheihna fawm khâwm a ni a, Protestant kohhran tihchhiat a, pope chungnung bera awmtîr hi a ni.IR 234.2

    An pâwl hminga hna an thawh lai chuan thianghlimna silhfên an inbel a, tân inte leh damdawi inte an tlawh a, rethei te leh damlo te an ṭanpui a, khawvêl hnuchhawn an inti a, Isua, thil ṭha tia vâk vêl ṭhin hming thianghlim an pu a. A langa han en chuan mi sawisêlbo ni âwmin an lang a, mahse an chhûng lamah chuan tihchhiat duhna an thukru fo si a. An pâwl thu bulpui chu, “a rahin a thil tum a tilang,” tih a ni. Chumi dân ang chuan, kohhran hmâ ngaia tih a nih phawt chuan, miin dâwt pawh lo sawi ta se, rûkte pawh lo ru sela, dâwtin chhiate lo chhamin, tual te pawh lo va that sela, ngaihdam theih chauh pawh ni lovin, fak tlâk thil an ti a ni. Kawng dang danga insiamin, sorkâr pisaahte hna an thawk a, lalber mi râwn berte pawh an ni a, sorkâr kal dânte pawh rem an ruatpui a. Mîte enthlâk nân, an chhiahhlawhahte an ṭang a. Mi lian fâte tân college-te an siam a, mi naran fâte tan sikulte an din a, hetiang hian Protestant fâte pope tih dâna hipin an awm a. A langa Rom-ho Pathian biak dân ropui tak chuan an rilru a tibuai a, an ngaihtuahnate a hip a. Hetiang hian an pâten thisen chhuah khawpa an beih kha, an fâten engmah lovah an chantîr a ni. Jesuit-ho chu Europe ram pumah an darh thuai a, an awmna apiangah pope thiltihtheihna a pung bawk a.IR 235.1

    Thuneihna lian zâwk an neih theih nân, pope-in thupêk “Bull” a han siam leh a, chû thupêkah chuan Inquisition (rorêl khâwl) a han din leh nghal a. Hei hi mîten an duh lo êm êm a, Catholic tamna rama mîte ngei pawhin an duh lo va, mahsela pope ho rorêltute chuan an han din leh ta; sawi ngam lohva hremna râpthlâk chhûn ênga tihlan chi ni lova hremna tûrin an ṭan leh ta a ni. Ram tam takah mi sâng tam tak, nula leh tlangval ṭhalai, nungchang thianghlim leh zah tlak pu, mi fing leh lehkha thiam te, pastor inpe zo leh sakhaw mi te, hnathawh hrat leh ram hmangaihtu te, zirlai te, milem ziak thiam leh kut themthiam te an tihlum a, a nih loh leh ram danga tlan bo loh theih lohvin an siam ta a ni.IR 235.2

    Siamṭhatna tihboral nâna Rom-hovin hmanrua an hman chu hei hi a ni, mîte chhiar theih lohva Bible lâk bona a ni bawk a. Hun Thim hun laia sakhaw tihbaina leh bengngawnna siam thar lehna a ni bawk. Mahsela Pathian malsâwmna azârah, Luther-a thlâktute Pathianin a thlan chhuahte hnathawh avângin Protestant kohhran chu hneh theih a ni lo. A chakna chu lalho silai leh an duhsakna vang a ni lo. Ram tê tak tê tê, engmah chakna nei lote kha a kulhpui nghet an lo ni a. Hmêlma hlauhawm pui pui zînga Geneva khaw tê tak tê te, Holland ram, hmar lam tuipui kama lei kulh te khân, Spain ram tihduhdahna an do va, chutih lai chuan Spain hi sorkâr hlauhawm ber a ni a; mahse Sweden ram tê tak tê khân Protestant kohhran tân hnehna an chang a ni.IR 235.3

    Kum sawmthum dâwn lai Geneva khuaah Calvin-an rawng a bâwl khân, a hmasa berin Bible thutak zuitu kohhran din phawt a, chumi zawhah Europe ram pumah Protestant rin dân theh darh tûrin a ṭang leh a. Vâtlâng a hruai dân hi a dik famkim chiah lo ve, a thurinte pawh famkim lohna a nei zeuh zeuh. Mahsela thu dik, chumi hun laia pawimawh ber tung ding leh theh darhtu ber chu amah hi a ni; pope thuneihna chak taka lo darh laka Protestant thu bul humhimtu ni bawk a; siamṭhat kohhrana nun thianghlim leh nun tluangtlama nun siam nghettu a ni a; chapona leh khawlohna, Rom zirtîrna aṭanga lo chhuak chu an malmâk bawk a.IR 236.1

    Geneva khua aṭangin lehkhabute leh zirtîrtute rin dân siamṭhat tidarh tûrin an chhuak a. Ram tina tihduhdaha awmte chuan, fuihna te, hriatna te leh zirtîrna atân te he hmun lam hi an lo hawi a. Europe ram thlang lama siamṭhatu tihduhdaha awmte tân Calvin-a awmna khua chu humhimna khawpui a lo ni ta a. Tihduhdahna rei tak awm tlansanin, tlânchhiate chuan Geveva kawngkâ an lo lût a. Ṭâm te, hliam te, chhûngte leh in leh lo nei tawh lo te chuan lo lâwmtu leh hmangaih taka enkawltu an hmu a. Hetah hian in leh lo an din a, khawpui tân pawh malsâwmna an ni a, mi themthiam leh lehkha thiam vek an ni si a. He khuaa himna hmu tûra lo tlan tam tak chu, Rom nun râwnna do tûrin an khaw lamah an kîr leh a. John Knoxa, Scotland ram siamṭhatu huaisen, sâp rama Puritant tam fê, Holland leh Spain rama Protestant tam fê, France rama Huguenots-ten Geneva aṭangin, an ram thim tiêng tûra meichher chhîin an ram lamah ṭheuh an hâw leh hlawm a.IR 236.2

    Larger font
    Smaller font
    Copy
    Print
    Contents